Διπλωματική εργασία του Μεταπτυχιακού Φοιτητή Σπυρίδων Βανταράκη “Το Άγχος Θανάτου σε Επαγγελματίες Διάσωσης σε Σχέση με την Πνευματικότητα και η Επίδρασή τους στη Μετατραυματική Διαταραχή Στρες – Αποσυνδετικού Τύπου” με την επίβλεψη της Δρ. Άννας Πολεμικού.
1.iv. Οι επαγγελματίες διάσωσης απέναντι στο άγχος θανάτου:
Το να είναι κάποιος σε καθημερινή βάση αυτόπτης μάρτυρας ενός ανθρώπινου μακελειού (όπως είναι τα πολύνεκρα τροχαία, οι τρομοκρατικές επιθέσεις, οι φυσικές καταστροφές, περιπτώσεις θανάτου νηπίων και περιστατικά που αφορούν παιδιά κ.α.), έχει μεγάλο τίμημα και συχνά είναι ένα πολύ σοβαρό τραυματικό γεγονός (23), (27), (28).
Αυτό συμβαίνει σε καθημερινή βάση στου Ε.Δ. που εμπλέκονται με την διάσωση συνανθρώπων τους και είναι οι πρώτοι ανταποκριτές, όπως είναι οι εργαζόμενοι στο Ε.Κ.Α.Β. στο Π.Σ., αλλά και στην αστυνομία, τα επείγοντα των νοσοκομείων κ.α.. Ζουν αναμένοντας την εκδήλωση ενός περιστατικού έκτακτης ανάγκης, το οποίο μπορεί να τους προκαλεί φόβο για το άγνωστο της εξέλιξης του συμβάντος και συναισθηματική εμπλοκή, διότι έρχονται σε στενή επαφή με τα θύματα των καταστροφών και έτσι γίνονται ευάλωτοι στην εμπειρία του άγχους και της θλίψης.
Οι επαγγελματίες που έρχονται πρόσωπο με πρόσωπο με τον θάνατο, βλέπουν απέναντί τους και τη δική τους θνησιμότητα, αλλά και εκείνη της οικογένειάς τους και επηρεάζει την προσωπική τους ζωή (29), (30), (31).
Η ψυχική οδύνη μπορεί επίσης να επηρεάσει αρνητικά την επαγγελματική τους απόδοση σε διάφορο βαθμό, με αποτέλεσμα να τεθεί σε κίνδυνο η αποτελεσματικότητα μιας επιχείρησης και τελικά η αρωγή προς του πολίτες (32), (33).
Αυτή η αυτογνωσία μπορεί να τους οδηγήσει λόγω των απαιτήσεων του επαγγέλματός τους, στο να καταστείλουν τη θλίψη τους έτσι ώστε να ανταποκριθούν στις ανάγκες των καθηκόντων τους και αυτό τους εμποδίζει από το να ακολουθήσουν την κανονική διαδικασία θλίψης, με αποτέλεσμα να οδηγηθούν σε εξάντληση (34), (35).
Μια έρευνα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αναφέρει ότι λόγω της φύσης της εργασίας των πυροσβεστών που εκτίθενται σε υψηλά επίπεδα τραυματικού και επαγγελματικού στρες, πολλά προβλήματα ψυχικής υγείας και κατάθλιψης, σχετίζονται με την χρήση αλκοόλ και με αυξημένο κίνδυνο για αυτοκτονίες. Έτσι, η εμφάνιση συχνότητας αυτών των διαταραχών υψηλού κινδύνου μεταξύ των ατόμων που ανταποκρίθηκαν σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, οδήγησε την πυροσβεστική υπηρεσία σε αυξανόμενη ανησυχία για το θέμα της αυτοκτονίας (36).
Πολλές έρευνες (37), (38), (39), έχουν συμπεράνει ότι οι Ε.Δ. που είναι στην πρώτη γραμμή, εντάσσονται στους πολύ αγχογόνους κλάδους λόγω των σοβαρών συμβάντων που αντιμετωπίζουν, με πολύ συναισθηματικό φόρτο για τις δύσκολες αποφάσεις που πρέπει να πάρουν, αλλά και το φόβο του θανάτου που τους συντροφεύει σε αυτές τις επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα να δημιουργείται επαγγελματική εξουθένωση, κόπωση και προβλήματα στη σωματική τους υγεία, αλλά και την καταστροφή των διαπροσωπικών τους σχέσεων.
Η επαγγελματική εξουθένωση είναι μια ψυχική διαταραχή. Δεν υπάρχει ακόμη καθολικά αποδεκτός ορισμός αυτού του φαινομένου, αλλά οι περισσότεροι ερευνητές προτιμούν τον πολύπλευρο ορισμό που αναπτύχθηκε από τους Maslach και Jackson, οι οποίοι περιγράφουν την επαγγελματική εξουθένωση με τρεις συνιστώσες: Πρώτη την συναισθηματική εξάντληση που χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια κατάσταση συναισθηματικής υπερευαισθησίας και εξάντλησης από την εργασία. Δεύτερη την αποπροσωποποίηση που αναφέρεται σε αρνητικές και κυνικές συμπεριφορές απέναντι στην εργασία. Τρίτη την έλλειψη προσωπικής ολοκλήρωσης που υποδηλώνει αισθήματα ανικανότητας, αναποτελεσματικότητας και ανεπάρκειας (40), (41).
Οι Ε.Δ. είναι κρυμμένα θύματα τραυματικών γεγονότων τα οποία ενδέχεται να θέσουν σε κίνδυνο την ψυχολογική τους ευημερία. Η ψυχολογική δυσφορία είναι υποκειμενική κατάσταση, η οποία επηρεάζει την προσωπική και επαγγελματική ζωή των ατόμων, τόσο σε γνωστικό όσο και σε επίπεδο συμπεριφοράς. Η ψυχική δυσφορία ως συναισθηματική κατάσταση μπορεί να οδηγήσει σε αρνητική άποψη για τον εαυτό τους, τους άλλους και το περιβάλλον, καθώς επίσης να εκδηλωθεί με συμπτώματα άνευ αξίας έντασης, ανησυχιών, ευερεθιστότητας και σε κάποιες περιπτώσεις με την κατάχρηση ουσιών (11), (42), (43)
Στα επιτελεία των διαφόρων οργανισμών που συμμετέχουν σε επιχειρήσεις διάσωσης, υπάρχει όλο και περισσότερη συνειδητοποίηση για την ανάγκη ψυχολογικών υπηρεσιών υποστήριξης στους εργαζομένους, έτσι ώστε να διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στην συμμετοχή τους στην αντιμετώπιση καταστροφών. Ωστόσο, ακόμη και αν τα μέλη του προσωπικού γνωρίζουν ότι υπάρχουν τέτοιες υπηρεσίες, συχνά είναι απρόθυμοι να ζητήσουν βοήθεια, λόγω προκαταλήψεων (44).
Η ανθεκτικότητα είναι ένας από τους σημαντικούς πόρους που βοηθούν στην αποκατάσταση από δύσκολες συνθήκες, καθώς και στην αντιμετώπιση του άγχους. Η ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα θετικής προσαρμογής κατά τη διάρκεια ή μετά από μία δυσμενή και επικίνδυνη κατάσταση. Τα άτομα με υψηλότερα επίπεδα ανθεκτικότητας αντιμετωπίζουν χαμηλό επίπεδο συναισθηματικών και συμπεριφορικών προβλημάτων, όπως κατάθλιψης και άγχους. Ως εκ τούτου, η ανθεκτικότητα σαν στρατηγική αντιμετώπισης, μπορεί να βοηθήσει τους Ε.Δ. να αντιμετωπίσουν τις επαγγελματικές τους προκλήσεις (42), (45), (46).
Ο Π.Ο.Υ. ορίζει την ψυχική υγεία ως «μια κατάσταση ευεξίας στην οποία το άτομο συνειδητοποιεί τις δικές του ικανότητες, μπορεί να αντιμετωπίσει τα φυσιολογικά άγχη της ζωής, μπορεί να εργαστεί παραγωγικά και είναι σε θέση να συνεισφέρει στην κοινότητά του.»
Η πνευματική και ψυχολογική ευημερία των Ε.Δ. είναι επιτακτική για την ικανότητά τους να λειτουργούν αποτελεσματικά, ιδιαίτερα όταν εκτίθενται σε ακραίες σωματικές και ψυχολογικές συνθήκες. Μια τέτοια έκθεση θα μπορούσε να οδηγήσει σε αρνητικές συνέπειες για την ψυχική τους υγεία, οι οποίες μπορεί με τη σειρά τους να επηρεάσουν τη λειτουργία και την παραγωγικότητα των ανθρωπιστικών οργανώσεων (18), αλλά και να επιβαρύνει τόσο το σύστημα υγείας, όσο και το σύστημα οικονομίας και κοινωνικής ασφάλισης (47).
1.v. Η πνευματικότητα και η ψυχολογική της επίδραση:
Η Επικούρεια φιλοσοφία πιστεύει ότι ο θάνατος είναι το χειρότερο των κακών και ότι η ευτυχία χωρίς ψυχική γαλήνη είναι αδιανόητη.
Επίσης πρεσβεύει ως ιδανικό ζωής τη γαλήνη της ψυχής και ότι ο άνθρωπος μπορεί να πετύχει την ευτυχία μόνος του, αρκεί δια μέσου της επιστήμης, να καταπολεμήσει τις οχλήσεις που έχουν τη ρίζα τους στο φόβο, στην αμάθεια και στις υπέρμετρες φιλοδοξίες (48).
Το πως βιώνει κάποιος το θάνατο και ποιες αντιλήψεις έχει πάνω σε αυτό το τόσο σκοτεινό και επίπονο ζήτημα, έχει να κάνει σε ένα βαθμό και με την κυρίαρχη επιθυμία του ανθρώπου να διατηρήσει μία αίσθηση ολοκλήρωσης για τον εαυτό και τη ζωή του ώστε να νοιώθει πλήρης. Είναι ένας τρόπος να διαμορφώσει τις ανάλογες αντιστάσεις σε σχέση με το άγχος θανάτου (49).
Η διαχείριση του άγχους θανάτου γίνεται λοιπόν ποιο ροϊκή όταν ο άνθρωπος νοιώθει πληρότητα, νοιώθει ακέραιος, νοιώθει αγάπη με την έννοια της ενότητας, νοιώθει ένα με το Όλο, με το Θεό, με τη Συμπαντική Νοημοσύνη ή όπως μπορεί κάποιος να ονομάσει αυτή την Ανώτερη Δύναμη που δίνει πνοή και ζωή στην κόσμο που αντιλαμβανόμαστε (50).
Η ενασχόληση με αυτό το ζήτημα, ανήκει στη σφαίρα της πνευματικότητας, η οποία έχει στενή συσχέτιση με το άγχος θανάτου όπως φαίνεται και από έρευνες (51).
Τι είναι όμως η πνευματικότητα;
Ο καθορισμός σύνθετων και πολύπλευρων εννοιών όπως η πνευματικότητα και η θρησκεία δεν είναι εύκολη, καθώς δεν υπάρχει καθολικός ορισμός αποδεκτός από τους ερευνητές (3), (52), (53).
Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι στην διεθνή βιβλιογραφία, υπάρχει συσχέτιση μεταξύ πνευματικότητας και θρησκευτικότητας και παρόλα που αυτές οι δύο έννοιες δεν ταυτίζονται, στην πράξη υπάρχει σύγχυση και χρησιμοποιούνται τις περισσότερες φορές ως ταυτόσημες ή σε εναλλαγή η μια με την άλλη.
Έτσι έγινε μια επιλογή των διατυπώσεων για της ανάγκες της παρούσας εργασίας. «Πνευματικότητα (spirituality) είναι η προσωπική αναζήτηση απαντήσεων σε θεμελιώδη ερωτήματα για τη ζωή, το (νόημα) και τη σχέση με το (ιερό) ή το (υπερβατικό), η οποία μπορεί (ή μπορεί και όχι) να οδηγήσει στην (ή και να προέλθει από την) ανάπτυξη θρησκευτικών τελετουργιών και από τη μορφοποίησή τους από την κοινότητα.» ενώ «Θρησκευτικότητα (religiosity) ονομάζεται ο βαθμός (εμπλοκής) και η προσωπική σημασία που αποδίδει το υποκείμενο σε ένα τέτοιο σύστημα.» (54).
Ο Pargament ορίζει την πνευματικότητα ως τη «διαδρομή που ακολουθούν οι άνθρωποι ώστε να ανακαλύψουν και να πραγματώσουν τους αυθεντικούς τους εαυτούς και τις υψηλότερες προσδοκίες τους» ή ως την «αναζήτηση του ιερού», ενώ ορίζει την θρησκεία ως «την αναζήτηση του νοήματος, η οποία εκτυλίσσεται μέσα στα πλαίσια εδραιωμένων θεσμών, σχεδιασμένων να προάγουν την πνευματικότητα» (55).
Η πνευματικότητα μπορεί να θεωρηθεί ως μια ποιότητα που ξεπερνά τη θρησκευτική συνύπαρξη, προσπαθεί να απαντήσει για το άπειρο και έρχεται στο επίκεντρο όταν το πρόσωπο αντιμετωπίζει συναισθηματικό άγχος, σωματική ασθένεια ή τον θάνατο (56).
Πολλοί ερευνητές (57), (58), (59), κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η πνευματικότητα έχει τεράστια επίδραση στην ψυχική υγεία.
Δεδομένου ότι η υπαρξιακή ευημερία είναι ένας ψυχολογικός παράγοντας που σχετίζεται με τον αυτοπροσδιορισμό και το νόημα της ζωής, μπορεί να επιφέρει ικανοποίηση και σκοπιμότητα στη ζωή.
Μια θετική, ισχυρή σχέση μεταξύ υπαρξιακής ευεξίας και ελπίδας για το μέλλον, φαίνεται ότι είναι ιδιαίτερα εύλογη και καταλυτική για την ευόδωση της ψυχικής και σωματικής υγείας.
Η πνευματικότητα μπορεί να επιφέρει την οπτική της νοηματοδότησης της ζωής, που δίνει έμφαση στην αισιοδοξία, την προσαρμογή, τη διορατικότητα και την πεποίθηση ότι οι περιστάσεις της ζωής δεν είναι ανόητες ή μάταιες (5), (60).
Χαρακτηρίζεται ως μια εσωτερική δύναμη που δίνει πληροφορίες για το πώς να μειώσουμε τον θυμό, την πίκρα και τον φόβο, προκειμένου να διατηρήσουμε μια θετική προοπτική και στάση για την ζωή (61).
Τα αποτελέσματα έρευνας στο Πακιστάν το 2015 (42), έδειξαν ότι οι Ε.Δ. με υψηλό επίπεδο πνευματικών/θρησκευτικών πεποιθήσεων είχαν χαμηλό επίπεδο ψυχολογικής δυσφορίας. Μία πιθανή εξήγηση αυτών των ευρημάτων είναι ότι η θρησκεία αλλάζει θετικά την ανθρώπινη νοημοσύνη με την παροχή συστήματος πεποιθήσεων.
Ως αποτέλεσμα, οι πνευματικές πεποιθήσεις καθώς και οι θρησκευτικές πρακτικές, οδήγησαν τους Ε.Δ. να αντιμετωπίσουν την αγωνία τους που αναπτύσσονταν καθημερινά από την επαφή τους με τον ανθρώπινο πόνο και να είναι αφοσιωμένοι στο να βοηθήσουν τους συνανθρώπους τους.
Για να έχουμε όμως μια σφαιρική άποψη του θέματος, χρειάζεται να αναφέρουμε και τις αρνητικές συνέπειες των θρησκευτικών πεποιθήσεων (δηλαδή την άποψη του ότι ο Θεός έχει εγκαταλείψει κάποιον ή την πίστη σε έναν τιμωρό, εκδικητικό ή απλώς αδιάφορο Θεό).
Αν και λιγότερο συχνά από ότι στις θετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις, έχει επανειλημμένα βρεθεί ότι υπάρχει στενή σχέση μεταξύ των αρνητικών θρησκευτικών πεποιθήσεων και την αρνητική κατάσταση ψυχολογικής υγείας, τις υψηλότερες βαθμολογίες ψυχοπαθολογίας καθώς και τα χαμηλότερα αποτελέσματα θεραπείας (13).
Αυτό που παραμένει ασαφές ωστόσο, είναι αν τα αντισταθμιστικά αποτελέσματα της θρησκευτικής πίστης οδηγούνται από το υπερφυσικό και το υπερβατικό τους περιεχόμενο ή αν αυτά τα αποτελέσματα προέρχονται από την πεποίθηση γενικότερα.
Μερικοί έχουν προτείνει ότι σε αντιδιαστολή των θρησκευτικών πεποιθήσεων, άλλες πεποιθήσεις όπως ο ανθρωπισμός και διάφορες πολιτικές ιδεολογίες, μπορούν να αντικαταστήσουν τη θρησκεία ως πηγή νοήματος.
Σύμφωνα με αυτή την ιδέα, πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι η πίστη στην ανθρώπινη πρόοδο μπορεί να εξυπηρετήσει τις ίδιες αντισταθμιστικές λειτουργίες, όπως προηγουμένως είχαν τέτοιο ρόλο οι θρησκευτικές πεποιθήσεις.
Σε αντίθεση με τη θρησκεία, η επιστημονική πρακτική ορίζεται από την αναλυτική και ορθολογική σκέψη και την πεποίθηση ότι τα αποδεικτικά στοιχεία της έρευνας έχουν προτεραιότητα ακόμη και όταν έρχονται σε αντίθεση με τη διαίσθηση. Αλλά όταν πρόκειται να πιστέψουμε, ακόμα και αν είναι η πίστη στην επιστημονική μέθοδο σε αντίθεση με τη θεϊκή αποκάλυψη, ο μηχανισμός είναι παρόμοιος.
Παρά τις διαφορετικές μεθόδους τους, τόσο η επιστήμη όσο και η θρησκεία, προσφέρουν ισχυρές εξηγήσεις για τον κόσμο και παρέχουν γαλήνη και ασφάλεια. Τα σύγχρονα άτομα είναι επιρρεπείς στο να προσκολληθούν στις πεποιθήσεις της επιστήμης, όπως με τον ίδιο τρόπο οι πρόγονοί τους στράφηκαν προς τους θεούς και εδώ απλώς επισημαίνεται το ανθρώπινο κίνητρο της πίστης (62).
Αναφορές
1. Nia HS, Lehto RH, Ebadi A, Peyrovi H. Death Anxiety among Nurses and Health Care Professionals: A Review Article. Int J Community Based Nurs Midwifery. 2016 Jan;4(1):2–10.
2. Κιούλος ΚΘ. Θρησκευτικότητα, πνευματικότητα και ψυχοθεραπεία. Ψυχιατρική. 2010;21(3):240–6.
3. Λιάκου Ε. Καταθλιπτική συμπτωματολογία, πνευματικότητα, στρατηγικές αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων και υπαρξιακό άγχος σε άτομα με καρκίνο [Διπλωματική]. [Βόλος]: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας; 2016.
4. Στασινούλα Ε. Το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης του νοσηλευτικού προσωπικού [Πτυχιακή]. [Πάτρα]: Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας; 2017.
5. Salaree MM, Zareiyan A, Ebadi A, Salaree M. Coping Strategies Used by Iranian Nurses to Deal With Burnout: A Qualitative Research. Glob J Health Sci. 2014 Nov;6(6):273–80.
6. Γρηγοριάδης Δ. Εξαγωγή πληροφοριών νοητικών διεργασιών μέσω ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος [Πτυχιακή]. [Ηράκλειο]: Τ.Ε.Ι. Κρήτης; 2016.
7. Καλαντζή Δ. Ο ρόλος του φύλου στο άγχος θανάτου κατά την τρίτη ηλικία [Διπλωματική]. [Ρόδος]: Πανεπιστήμιο Αιγαίου; 2009.
8. Παπά Ι, Παπακυριακού Χ. Μέτρηση του άγχους στους πολίτες [Πτυχιακή]. [Πάτρα]: Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας; 2016.
9. Χαλκιά Χ. Άγχος – στρες και νοσηλευτική παρέμβαση. [Πτυχιακή]. [Ιωάννινα]: Τ.Ε.Ι. Ηπείρου; 2016.
10. Κουτλούδη Κ. Εργασιακό άγχος στους νοσηλευτές κλειστών τμημάτων στο Γ. Ν. Ν. Ιωνίας “Κωνσταντοπούλειο” [Διπλωματική]. [Πειραιάς]: Πανεπιστήμιο Πειραιώς; 2015.
11. Κοΐνης Α, Τζιαφέρη Σ, Σαρίδη Μ. Προβλήματα ψυχικής υγείας σε επαγγελματίες υγείας. 2014;12.
12. Χαλκιοπούλου Α. Ο ρόλος της πνευματικότητας στα συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους ατόμων που ασκούνται στη γιόγκα και τον διαλογισμό [Διπλωματική]. [Βόλος]: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας; 2016.
13. Agorastos A, Demiralay C, Huber CG. Influence of religious aspects and personal beliefs on psychological behavior: focus on anxiety disorders. Psychol Res Behav Manag. 2014 Mar 10;7:93–101.
14. Παπαγιάννης Ν. Ο ρόλος του νοσηλευτή σε ασθενείς τελικού σταδίου από καρκίνο και η ανακουφιστική φροντίδα. [Πτυχιακή]. [Ιωάννινα]: Τ.Ε.Ι. Ηπείρου; 2016.
15. Βανταράκης Σ. Ψυχικό τραύμα και μετατραυματικές διαταραχές. [Πτυχιακή]. [Πάτρα]: Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας; 2008.
16. Vandarakis S, Vandarakis E, Katsardi M, Koutsojannis C. Daily stress and concept of self in Greek ambulance personnel. Ann Gen Psychiatry. 2008 Apr 17;7(1):S334.
17. Νίτσα-Γουδέλη Β. Άγχος – Θεωρητικές και Νοσηλευτικές Προσεγγίσεις. [Πτυχιακή]. [Ιωάννινα]: Τ.Ε.Ι. Ηπείρου; 2017.
18. Surya M, Jaff D, Stilwell B, Schubert J. The Importance of Mental Well-Being for Health Professionals During Complex Emergencies: It Is Time We Take It Seriously. Glob Health Sci Pract. 2017 Jun 27;5(2):188–96.
19. Carmassi C, Akiskal HS, Yong SS, Stratta P, Calderani E, Massimetti E, et al. Post-traumatic stress disorder in DSM-5: estimates of prevalence and criteria comparison versus DSM-IV-TR in a non-clinical sample of earthquake survivors. J Affect Disord. 2013 Dec;151(3):843–8.
20. Pynoos RS, Steinberg AM, Layne CM, Briggs EC, Ostrowski SA, Fairbank JA. DSM-V PTSD diagnostic criteria for children and adolescents: A developmental perspective and recommendations. J Trauma Stress. 2009 Oct 1;22(5):391–8.
21. Hagan MJ, Gentry M, Ippen CG, Lieberman AF. PTSD with and without dissociation in young children exposed to interpersonal trauma. J Affect Disord. 2018 Feb 1;227:536–41.
22. Τζήμα Ο. Συναισθηματική νοημοσύνη & καλλιέργεια συναισθηματικής αγωγής [Πτυχιακή]. [Ιωάννινα]: Τ.Ε.Ι. Ηπείρου; 2017.
23. Levine A. Peter & Frederick Ann. Το Ξύπνημα της Τίγρης. Θεραπεύοντας τις Τραυματικές Εμπειρίες. β’. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα; 1999. 27,37,119.
24. Vandarakis E. Trauma, Myths, Focusing. In: Madison G. ed. Emerging Practice in FocusingOriented Psychotherapy Innovative Theory and Applications. London: Kingsley Publications; 2014. p. 24–37.
25. Kandel E, Schwartz J, Jessell T. Νευροεπιστήμη και συμπεριφορά. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης; 2005. 626-628,659 p.
26. Ξενιτοπούλου Ε-Μ, Παπαθανασίου Χ. Βιοψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του εργαζόμενου νοσηλευτικού προσωπικού σε τμήμα ψυχιατρικής κλινικής [Πτυχιακή]. [Πάτρα]: Α.Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας; 2015.
27. Xu X, Hu M, Song Y, Lu Z, Chen Y, Wu D, et al. Effect of Positive Psychological Intervention on Posttraumatic Growth among Primary Healthcare Workers in China: A Preliminary Prospective Study. Sci Rep. 2016;6.
28. Somville FJ, De Gucht V, Maes S. The impact of occupational hazards and traumatic events among Belgian emergency physicians. Scand J Trauma Resusc Emerg Med. 2016;24.
29. Marconato RS, Monteiro MI. Pain, health perception and sleep: impact on the quality of life of firefighters/rescue professionals. Rev Lat Am Enfermagem. 2015;23(6):991–9.
30. Math SB, Nirmala MC, Moirangthem S, Kumar NC. Disaster Management: Mental Health Perspective. Indian J Psychol Med. 2015;37(3):261–71.
31. Κατσαβούνη Φ. Ψυχοσωματικές επιδράσεις σε επαγγελματίες προστασίας και διάσωσης του πολίτη [Διδακτορική Διατριβή]. [Κομοτηνή]: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης; 2014.
32. Lim AG, Stock L, Shwe Oo EK, Jutte DP. Trauma and mental health of medics in eastern Myanmar’s conflict zones: a cross-sectional and mixed methods investigation. Confl Health. 2013 Jul 30;7:15.
33. Λιακοπούλου Χ, Μάλαμα Μ. Επαγγελματική εξουθένωση των νοσηλευτών στο νομό Αχαίας [Πτυχιακή]. [Πάτρα]: Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας; 2017.
34. Zyga Sofia, Malliarou Maria, Lavdaniti Maria, Athanasopoulou Maria, Sarafis Paul. Greek renal nurses’ attitudes towards death. J Ren Care. 2011 May 11;37(2):101–7.
35. Brooks SK, Dunn R, Amlôt R, Greenberg N, Rubin GJ. Social and occupational factors associated with psychological distress and disorder among disaster responders: a systematic review. BMC Psychol. 2016 Apr 26;4.
36. Gulliver SB, Pennington ML, Leto F, Cammarata C, Ostiguy W, Zavodny C, et al. In the wake of suicide: Developing guidelines for suicide postvention in fire service. Death Stud. 2016 Feb 7;40(2):121–8.
37. Rice V, Glass N, Ogle K, Parsian N. Exploring physical health perceptions, fatigue and stress among health care professionals. J Multidiscip Healthc. 2014 Apr 1;7:155–61.
38. Μίκιτς Μ, Μπαναγή Ε. Η ενσυναίσθηση στην πρακτική της κοινωνικής εργασίας. Μια ποιοτική μελέτη σε κοινωνικούς/κες λειτουργούς στο χώρο της υγείας. [Πτυχιακή]. [Ηράκλειο]: Τ.Ε.Ι. Κρήτης; 2017.
39. Koinis A, Giannou V, Drantaki V, Angelaina S, Stratou E, Saridi M. The Impact of Healthcare Workers Job Environment on Their Mental-emotional Health. Coping Strategies: The Case of a Local General Hospital. Health Psychol Res. 2015 Apr 13;3(1).
40. Mattei A, Fiasca F, Mazzei M, Necozione S, Bianchini V. Stress and Burnout in Health-Care Workers after the 2009 L’Aquila Earthquake: A Cross-Sectional Observational Study. Front Psychiatry. 2017 Jun 12;8.
41. Navarro Moya P, González Carrasco M, Villar Hoz E. Psychosocial risk and protective factors for the health and well-being of professionals working in emergency and non-emergency medical transport services, identified via questionnaires. Scand J Trauma Resusc Emerg Med. 2017 Sep 6;25.
42. Yasien S, Nasir JA, Shaheen T. Relationship between psychological distress and resilience in rescue workers. Saudi Med J. 2016 Jul;37(7):778–82.
43. Μάλφα Χ. Ποιότητα ζωής και ψυχολογική επιβάρυνση των εργαζομένων στους τομείς της δημόσιας υγείας και εκπαίδευσης [Διπλωματική]. [Πάτρα]: Πανεπιστήμιο Πατρών; 2016.
44. Thompson J, Rehn M, Lossius HM, Lockey D. Risks to emergency medical responders at terrorist incidents: a narrative review of the medical literature. Crit Care. 2014;18.
45. Froutan R, Khankeh HR, Fallahi M, Ahmadi F, Norouzi K. Resiliency Improvements in Medical Emergency Staff in Burn Missions: A Qualitative Study in an Iranian Context. Iran Red Crescent Med J. 2015 Jul 23;17(7).
46. Μιλής ΠΝ. Η βίωση θετικών συναισθημάτων, το νόημα της ζωής και η ψυχική ανθεκτικότητα ως προστατευτικοί παράγοντες στην επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών [Διπλωματική]. [Βόλος]: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας; 2015.
47. Καλλιμάνης Δ. Το εργασιακό στρες και η επίδρασή του στην προσωπική και επαγγελματική ζωή των επαγγελματιών υγείας [Πτυχιακή]. [Πάτρα]: Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας; 2016.
48. Kougioumzoglou M. Επικούρεια Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία: Μνείες Μεθοδολογίας Ιδιογραφικής Αποτελεσματικότητας. Ιστορικές Τάσεις και Σύγχρονες Προοπτικές. X Yapitzakis Ed Proc 4th Pan-Hell Symp Epicur Philos. 2015 Feb 2;247–71.
49. Παπαμιχαλάκη Α. Στρες και μηχανισμοί άμυνας στο νοσηλευτικό προσωπικό. [Πτυχιακή]. [Διδυμότειχο]: Τ.Ε.Ι. Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης; 2014.
50. Balsekar R. Ένας Ινδός Σωκράτης. Αθήνα: Λυκαβηττός; 1990. 43–45 p.
51. Taghipour B, Mehravar F, Sharif Nia H, Shahidifar S, Abdolmotalleb Hasani S, Alahyari Z. Association between death anxiety and spiritual intelligence with the spiritual health and quality of life in hemodialysis patients. J Nurs Midwifery Sci. 2017 Jul 14;4.
52. Gonçalves JPB, Lucchetti G, Menezes PR, Vallada H. Religious and spiritual interventions in mental health care: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled clinical trials. Psychol Med. 2015 Oct;45(14):2937–49.
53. Τζούνης Ε. Η διερεύνηση της επίδρασης της πνευματικότητας στην ποιότητα ζωής ασθενών με χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια και των φροντιστών τους [Διδακτορική Διατριβή]. [Βόλος]: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας; 2016.
54. Κιούλος ΚΘ, Μπεργιαννάκη ΙΔ. Θρησκευτικότητα, πνευματικότητα και κατάθλιψη. Αρχαία Ελληνική Ιατρική. 2013;31(3):263–71.
55. Πολεμικού Ά. Μεγαλώνοντας πνευματικά παιδιά. Από την υπέρτατη νοημοσύνη στην υπέρτατη ευτυχία. Αθήνα: Αρμός; 2016. 42–50, 149–159, 187–192 p.
56. Rassouli M, Zamanzadeh V, Ghahramanian A, Abbaszadeh A, Alavi-Majd H, Nikanfar A. Experiences of patients with cancer and their nurses on the conditions of spiritual care and spiritual interventions in oncology units. Iran J Nurs Midwifery Res. 2015;20(1):25–33.
57. Nadi MA, Ghahremani N. The relationship between dimensions of religiosity/spirituality with mental health and hope for future between staff of public hospitals in Shiraz. J Educ Health Promot. 2014 Feb 21;3.
58. Bamonti P, Lombardi S, Duberstein PR, King DA, Van Orden KA. Spirituality Attenuates the Association Between Depression Symptom Severity and Meaning in Life. Aging Ment Health. 2016 May;20(5):494–9.
59. Μινασίδου Ε, Σπανούδη Κ, Καφκιά Θ. Πνευματικότητα/ θρησκευτικότητα και σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής ασθενών με χρόνια και απειλητικά για τη ζωή νοσήματα. Ελληνικό Περιοδικό Της Νοσηλευτικής Επιστήμης. 2016 Mar;9(1):30–7.
60. Peselow E, Pi S, Lopez E, Besada A, IsHak WW. The Impact of Spirituality Before and After Treatment of Major Depressive Disorder. Innov Clin Neurosci. 2014;11(3–4):17–23.
61. Rudolfsson G, Berggren I, da Silva AB. Experiences of Spirituality and Spiritual Values in the Context of Nursing – An Integrative Review. Open Nurs J. 2014 Dec 31;8:64–70.
62. Farias M, Newheiser A-K, Kahane G, de Toledo Z. Scientific faith: Belief in science increases in the face of stress and existential anxiety. J Exp Soc Psychol. 2013 Nov;49(6):1210–3.
63. Παπακωνσταντίνου Κ, Παναγοπούλου Μ, Φλουρέντζος Κ. Επαγγελματική εξουθένωση στο νοσηλευτικό προσωπικό. [Πτυχιακή]. [Πάτρα]: Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας; 2016.
64. King DB. Rethinking claims of spiritual intelligence: A definition, model, and measure. [Ontario]: Trent University; 2008.
65. Carlson EB, Putnam FW. An update on the Dissociative Experience Scale. Dissociation. 1993 Mar;6(1):16–27.
66. Van Ijzendoorn MH, Schuengel C. The measurement of dissociation in normal and clinical populations: Meta-analytic validation of the Dissociative Experiences Scale (DES). Clin Psychol Rev. 1996 Jan 1;16(5):365–82.
67. Altintas M, Bilici M. Evaluation of childhood trauma with respect to criminal behavior, dissociative experiences, adverse family experiences and psychiatric backgrounds among prison inmates. Compr Psychiatry. 2018 Apr 1;82:100–7.
68. Ross CA. A factor analysis of the dissociative experiences scale (DES) in dissociative intentity disorder. Dissociation. 1995 Dec;8(4):229–35.
69. Spreng RN, McKinnon MC, Mar RA, Levine B. The Toronto Empathy Questionnaire. J Pers Assess. 2009 Jan;91(1):62–71.
70. Kourmousi N, Amanaki E, Tzavara C, Merakou K, Barbouni A, Koutras V. The Toronto Empathy Questionnaire: Reliability and Validity in a Nationwide Sample of Greek Teachers. Soc Sci. 2017 Jun 12;6(2):62.
71. Καταγή Γ. Η ενσυναίσθηση σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές λογοθεραπείας [Πτυχιακή]. [Ηράκλειο]: Τ.Ε.Ι. Κρήτης; 2017.
72. Conte HR, Weiner MB, Plutchic R. Measuring death anxiety: Conceptual, psychometric and factor-analytic aspects. Journal of Personality and Social Psychology. 1982;43:775–85.
73. Gould ON, MacNeil Gautreau S. Empathy and conversational enjoyment in younger and older adults. Exp Aging Res. 2014;40(1):67.
74. Ηλιοπούλου Π, Στρατάκης Π. Μεταβολές στα χωρικά πρότυπα των αγροτικών περιοχών στην Ελλάδα: Τυπολογίες και θέματα πολιτικής. Εθνικό Μετσόβιο Πανεπηστήμιο. Αθήνα; 2008. 8 p.
75. Καζαμίας Π. Μαζικές Καταστροφές. Θέματα Αναισθησίας Και Εντατικής Ιατρικής. 2002;12(24):228–39.
76. Εμβαλιώτης Α, Κάτσης Α, Σιδερίδης Γ. Στατιστική μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας. α’. Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας; 2006. 30–33 p.
77. Garcia K, KOENIG HG. Re-examining Definitions of Spirituality in Nursing Research. J Adv Nurs. 2013 Dec;69(12):2622–34.
78. Bahari R, Alwi MNM, Jahan N, Ahmad MR, Saiboon IM. How do people cope with post traumatic distress after an accident? The role of psychological, social and spiritual coping in Malaysian Muslim patients. Eur J Psychother Couns. 2016 Oct 1;18(4):349–66.
79. Alharthy N, Alrajeh OA, Almutairi M, Alhajri A. Assessment of Anxiety Level of Emergency Health-care Workers by Generalized Anxiety Disorder-7 Tool. Int J Appl Basic Med Res. 2017;7(3):150–4.
80. Σκλάβου Μ. Πώς αντιλαμβάνονται οι νοσηλευτές το θάνατο και τη φροντίδα των ασθενών που πεθαίνουν [Διπλωματική]. [Λάρισα]: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας; 2015.
“Το Άγχος Θανάτου σε Επαγγελματίες Διάσωσης και οι Ψυχολογικές Προεκτάσεις του (Μέρος Πρώτο)
ΔΙΑΣΩΣΤΕΣ ΡΟΔΟΥ
