Το κείµενο επιµελήθηκαν οι: Αθανασία Μαυροειδή, Μερόπη Καλύµνιου, Φραγκίσκος Γονιδάκης
Εισαγωγή
Είναι αδιαµφισβήτητο ότι η εµφάνιση και η εξάπλωση του Κορωνοϊού COVID19 αυξάνει την πίεση στο υγειονοµικό προσωπικό σε πολλά επίπεδα (αυξηµένες ανάγκες περίθαλψης και φροντίδας ασθενών, απουσία ενδεδειγµένων / κλινικά δοκιµασµένων θεραπευτικών µεθόδων για την αντιµετώπιση του ιού, ανησυχία για την προστασία της δικής τους υγείας και των δικών τους προσώπων, πολύωρη αδιάκοπη εργασία, διαχείριση δυσαρεστηµένων ασθενών και συγγενών, αυξηµένη ανησυχία για το άµεσο µέλλον κ.ά.).
Οι συναισθηµατικές εναλλαγές είναι φυσιολογικό να είναι έντονες και απότοµες αυτή την περίοδο και να αυξάνεται το άγχος, η ανησυχία, ο φόβος και ο θυµός. Όλες οι παραπάνω συναισθηµατικές αντιδράσεις είναι απόλυτα λογικό να εµφανιστούν και µάλιστα αναµενόµενο.
Η φροντίδα της ψυχικής υγείας, ειδικά των άµεσα εµπλεκόµενων ατόµων σε περιόδους κρίσης, συµβάλλει στο να διαχειριστούµε τα έντονα συναισθήµατα, να διατηρήσουµε τον έλεγχο και να παραµείνουµε αποτελεσµατικοί.
Βασικές έννοιες
Ο όρος επαγγελµατική εξουθένωση χρησιµοποιήθηκε πρώτη φορά για την περιγραφή συµπτωµάτων σωµατικής και ψυχικής εξουθένωσης. Η επαγγελµατική εξουθένωση έχει περιγραφεί επίσης ως σύνδροµο που προκαλείται από την αλληλεπίδραση των ατοµικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας κάποιου µε το εργασιακό περιβάλλον.
Από έρευνες που έχουν γίνει σε πλήθος επιστηµόνων, έγινε γνωστό ότι το σύνδροµο επαγγελµατικής εξουθένωσης είναι περισσότερο συχνό σε επαγγέλµατα παροχής υπηρεσιών, όπως οι γιατροί και οι νοσηλευτές
Ο όρος διαταραχή στρες µετά από ψυχοτραυµατική εµπειρία είναι απόρροια ενός ψυχοπιεστικού γεγονότος ή µιας κατάστασης µικρότερης ή µεγαλύτερης διάρκειας, απειλητικής ή και καταστροφικής φύσεως, που πολύ πιθανό είναι να προκαλέσει έντονη δυσφορία στους εµπλεκόµενους σε αυτή.
Τα συµπτώµατα συνήθως αρχίζουν µέσα στους τρεις πρώτους µήνες µετά το τραυµατικό γεγονός, αν και µπορεί να υπάρξει και καθυστέρηση µηνών ή και ετών, πριν εµφανιστούν. Ωστόσο, το µακροχρόνιο στρες έχει βρεθεί ότι συσχετίζεται µε την κατάθλιψη, την κόπωση συµπόνιας, και την επαγγελµατική εξουθένωση των νοσηλευτών.
Ο όρος «µαζική καταστροφή» προσδιορίζει µια κατάσταση επείγουσας ανάγκης, εξ αιτίας της οποίας αναστατώνεται αναπάντεχα η καθηµερινή ζωή. Στις µαζικές καταστροφές συγκαταλέγεται και η πανδηµία COVID-19.
Το υγειονοµικό προσωπικό και η πανδηµία COVID-19
Το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, που συµµετέχει στις οµάδες αντιµετώπισης των µαζικών απωλειών υγείας, προσφέρει τις υπηρεσίες του κάτω από αντίξοες συνθήκες εργασίας, µεγάλης πίεσης χρόνου, συναισθηµατικής φόρτισης και, συχνά, έλλειψης κατανόησης από τους πολίτες, που πλήττονται από την εκάστοτε καταστροφή.
Στις µαζικές καταστροφές υπάρχει, κατά κανόνα, δυσαναλογία µεταξύ αυτών που χρειάζονται βοήθεια και αυτών που είναι σε θέση να την προσφέρουν.
Οι νοσηλευτές συχνά νιώθουν ικανοποίηση από την παροχή βοήθειας σε ανθρώπους που έχουν βιώσει εξαιρετικά στρεσογόνα γεγονότα. Το στρες, όµως, που συσχετίζεται µε τις δικές τους προσπάθειες ανακουφίσεως των πληγέντων, είναι πιθανό να επιδρά αρνητικά στους ίδιους.
Το δευτερογενές τραυµατικό στρες ή κόπωση συµπόνιας, αποτελεί την φυσική συνέπεια της παροχής φροντίδας σε ανθρώπους που πονάνε, υποφέρουν ή είναι τραυµατισµένοι και αφορά το «κόστος της φροντίδας» για τους επαγγελµατίες υγείας.
Σε συνθήκες κρίσης, εκδηλώνονται µια σειρά από αλλαγές στο άτοµο που καλείται να διαχειριστεί την κρίση και να προσφέρει στα άτοµα που έχουν πληγεί από αυτή:
• Συναισθήµατα: Το άγχος, ο φόβος, η ανησυχία, η αγωνία, ο θυµός, η ενοχή, η θλίψη είναι αναµενόµενα συναισθήµατα σε περίοδο έντονου στρες και αβεβαιότητας.
• Σκέψεις: Η παρατεταµένη παραµονή του ατόµου σε συνθήκες αυξηµένου στρες µπορεί να έχει σαν συνέπεια να αυξάνονται οι αρνητικές σκέψεις, οι δυσοίωνες προβλέψεις για το µέλλον, η υπερενασχόληση µε την κατάσταση και τα προβλήµατα, οι σκέψεις ανεπάρκειας, η αδυναµία συγκέντρωσης και η αναποφασιστικότητα. Μια βασική γνωστική αλλαγή που διενεργείται σε περίοδο κρίσης είναι η αλλαγή των έως τότε πεποιθήσεων για τον κόσµο και τον εαυτό, οι οποίες επιτρέπουν στο άτοµο να νιώθει ασφαλές στο περιβάλλον που ζει και σε σχέση µε τους άλλους.
• Συµπεριφορά: Για να αντιµετωπίσει το παρατεταµένο στρες και την κόπωση, το άτοµο µπορεί να καταναλώνει µεγάλη ποσότητα καφεΐνης, να καπνίζει περισσότερο από ό,τι συνήθως, να µην τρέφεται σωστά, να παραµελεί την φροντίδα προς τον εαυτό του, να αποµονώνεται.
• Σωµατικές εκδηλώσεις: Ταχυπαλµία, µυϊκή ένταση, δυσκολία στην αναπνοή, αϋπνία, ευερεθιστότητα, µειωµένη ή αυξηµένη όρεξη. Οι αλλαγές αυτές εντείνουν τα αρνητικά συναισθήµατα και το άτοµο εγκλωβίζεται σε ένα φαύλο κύκλο, µε αποτέλεσµα να εξουθενώνεται σωµατικά, ψυχολογικά και επαγγελµατικά.
Πρόληψη του συνδρόµου της επαγγελµατικής εξουθένωσης
Ο µόνος τρόπος για την αποφυγή και την µείωση του κινδύνου της επαγγελµατικής εξουθένωσης είναι η έγκαιρη αναγνώριση των συµπτωµάτων και η αντιµετώπιση του συνδρόµου, πριν η συναισθηµατική εξάντληση, η αποστασιοποίηση και η αδράνεια επηρεάσουν τη λειτουργικότητα του υγειονοµικού προσωπικού.
Ορισµένες από τις πρακτικές, που µπορούν να συνεισφέρουν στην πρόληψη, είναι οι παρακάτω:
• Αυτοφροντίδα: Η ενθάρρυνση του ατόµου στην αυτοφροντίδα είναι ένας σηµαντικός παράγοντας, που συντελεί στην ρύθµιση του άγχους: ισορροπηµένη διατροφή και επαρκής ποσότητα τροφής, όσο είναι εφικτό περισσότερος χρόνος ξεκούρασης και ικανοποιητικού ύπνου, σωµατική άσκηση (ακόµα και λίγα λεπτά έντονου περπατήµατος ή/και ασκήσεις τεντώµατος (stretching) µπορεί να έχουν ευεργετική επίδραση), µείωση της κατανάλωσης ουσιών, όπως η καφεΐνη, το κάπνισµα και τα µη συνταγογραφηµένα φάρµακα
• ∆ραστηριότητες που αυξάνουν τα θετικά του συναισθήµατα: Ακόµα και µέσα στην ένταση της πανδηµίας και των πολλών ωρών εργασίας, µια σειρά από σύντοµες ευχάριστες δραστηριότητες µπορούν να µειώσουν σηµαντικά τα έντονα αρνητικά συναισθήµατα
• ∆εξιότητες επικοινωνίας: Το άτοµο, που βιώνει έντονο στρες και παράλληλα δεν έχει αναπτυγµένες δεξιότητες επικοινωνίας, ίσως αντιµετωπίζει επιπρόσθετη πίεση την περίοδο αυτή. Η επικοινωνία µε τους συναδέλφους και η υποστήριξη µεταξύ τους θεωρείται ως ένα από τα βασικότερα κοµµάτια στην αντιµετώπιση δύσκολων καταστάσεων, όπως στην συγκεκριµένη περίπτωση εν µέσω µιας πανδηµίας
• Έγκαιρη αναζήτηση βοήθειας: Η αποµόνωση των εργαζοµένων δυσχεραίνει την ψυχολογική τους κατάσταση, γεγονός το οποίο έχει αρνητικό αντίκτυπο στην προσωπική τους ζωή αλλά και στην εργασία τους. Η έγκαιρη αναζήτηση βοήθειας, σε περίπτωση που το άτοµο αναγνωρίσει συµπτώµατα θλίψης, µελαγχολίας, έντονης κόπωση όχι σωµατικής αλλά ψυχικής, θα βοηθούσε σηµαντικά στην πρόληψη της επαγγελµατικής εξουθένωσης
• Μέριµνα από τη διοίκηση: Ένας τρόπος πρόληψης της επαγγελµατικής εξουθένωσης είναι, αν υπάρχει φυσικά η δυνατότητα, το προσωπικό να κάνει εναλλαγές θέσεων. Επίσης, τα µικρά διαλείµµατα στις πολύωρες βάρδιες, αν είναι εφικτό, µπορούν να βοηθήσουν το προσωπικό να ανασυγκροτηθεί και να φροντίσει τον εαυτό του. Επιπροσθέτως, στο τελείωµα της βάρδιας, θα ήταν βοηθητικό µια σύντοµη άτυπη ανατροφοδότηση/συζήτηση µε τον υπεύθυνο της βάρδιας ή τον επιµελητή/διευθυντή για τα συναισθήµατα που υπήρξαν κατά την διάρκεια της βάρδιας, σκέψεις και πιθανώς δύσκολες στιγµές που συνέβησαν και έφεραν σε δύσκολη θέση το προσωπικό. Αυτό θα βοηθούσε στο να υπάρχει µια µείωση της ψυχικής έντασης πριν την επιστροφή στο σπίτι
Ψυχολογική παρέµβαση στο σύνδροµο επαγγελµατικής εξουθένωσης
Βασικοί στόχοι της παρέµβασης στη διαχείριση της κρίσης είναι η αποκατάσταση της πίστης στον εαυτό και τους άλλους, η κινητοποίηση του ατόµου να αξιοποιήσει όλους τους διαθέσιµους πόρους (εσωτερικούς και εξωτερικούς) και να στρέφει την προσοχή του σε ό,τι το ίδιο µπορεί να ελέγξει. Επίσης, η ενθάρρυνση της προφορικής έκφρασης των συναισθηµάτων, που σχετίζονται µε την εµπειρία των ατόµων, και η ψυχολογική ενίσχυση τους.
Τα βασικά σηµεία που πρέπει στην έναρξη της παρέµβασης να εξετάσουµε είναι:
• Ποιο είναι το κύριο αίτηµα του ατόµου; Η επαγγελµατική εξουθένωση; Ο φόβος µήπως κολλήσει τον ιό και το µεταφέρει στα οικεία του πρόσωπα; Η προσβολή του από τον ιό; Η αποµόνωση; Η επιδείνωση επαγγελµατικών σχέσεων; Η διερεύνηση του αιτήµατος του ατόµου, αφενός, είναι σηµαντική για την επιλογή των κατάλληλων παρεµβάσεων, αφετέρου, είναι σηµαντικό να έχει κατανοήσει ο ειδικός τι απασχολεί το άτοµο, χωρίς να υπεισέλθουν οι προσωπικές του υποθέσεις, καθώς και ο ίδιος είναι πιθανό να βιώνει ανάλογα συναισθήµατα µε το άτοµο που αναζητά υποστήριξη
• Ποια είναι τα συναισθήµατα που βιώνει το άτοµο, σε τι ένταση και διάρκεια; Εκδηλώνει και σωµατικά συµπτώµατα; Ποιες είναι οι σκέψεις του;
• Ποιους τρόπους έχει επιστρατεύσει το άτοµο για να επιλύσει το πρόβληµα; Είναι αποτελεσµατικοί ή έχουν εντείνει το πρόβληµα (χρήση ουσιών, υπερβολική λήψη καφεΐνης, αύξηση ή µείωση στην κατανάλωση φαγητού, αναβλητικότητα, υπερενασχόληση µε αρνητικές σκέψεις)
• Ποιες είναι οι διαθέσιµες πηγές, που µπορεί να αξιοποιήσει το άτοµο (υποστήριξη από συναδέλφους ή άλλα άτοµα, επικοινωνία µε αγαπηµένα πρόσωπα, διατήρηση µιας ρουτίνας ύπνου, καλή και επαρκή διατροφή, ενασχόληση στο βαθµό που είναι εφικτό µε ευχάριστες δραστηριότητες)
Ανάλογα µε το χρόνο που έχει διαθέσιµο, ο ειδικός της ψυχικής υγείας µπορεί να εφαρµόσει διάφορες τεχνικές παρέµβασης. Μια ενδεικτική ταξινόµηση των τεχνικών παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα.
Τα βασικά σηµεία της παρέµβασης είναι τα παρακάτω
• Καθησυχασµός: Βεβαιώστε το άτοµο ότι τα συναισθήµατα που βιώνει είναι αναµενόµενα σε περίοδο κρίσης. Αποτελούν µια φυσιολογική αντίδραση του οργανισµού µας απέναντι στην απειλή. Σε περιόδους κρίσεις, καθώς προσπαθούµε να ανταπεξέλθουµε σε µια απειλητική κατάσταση, τόσο τα συναισθήµατα όσο και οι σκέψεις µας µας ενεργοποιούν, ώστε να αντιµετωπίσουµε την απειλή µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο (οι άνθρωποι φοβούνται τον ιό και ακολουθούν τις οδηγίες που παρέχονται και οι επιστήµονες, ανησυχώντας για την πανδηµία, εντείνουν τις προσπάθειες τους να βρουν φαρµακευτική αγωγή ή εµβόλιο)
• Παρατήρηση: Προσπαθήστε να αναγνωρίσετε τις αρνητικές σκέψεις του ατόµου, που αφορούν την µη αποδοχή της κατάστασης («γιατί σε εµένα», «γιατί να έχει συµβεί αυτό», «θα έπρεπε να είχαν παρθεί µέτρα νωρίτερα»), τις σκέψεις ανεπάρκειας («δεν θα τα καταφέρω», «οι άλλοι είναι πιο ικανοί / ψύχραιµοι / προετοιµασµένοι / δυνατοί από εµένα»), την ανησυχία για το µέλλον («θα κολλήσω και θα κολλήσω και άλλους», «η κατάσταση θα επιδεινωθεί», «η ζωή ποτέ ξανά δεν θα είναι η ίδια»), τις καταστροφικές σκέψεις που υποδηλώνουν την ρήξη της εµπιστοσύνης προς τους άλλους και τον κόσµο («κανείς δεν ενδιαφέρεται πραγµατικά», «οι άνθρωποι είναι ανεύθυνοι»)
• Τροποποίηση της σκέψης: Στρατηγικές που θα βοηθήσουν το άτοµο να διαχειριστεί τις µη αποτελεσµατικές σκέψεις είναι:
α) η αναγνώριση της σχέσης µεταξύ σκέψης-συναισθήµατος και συµπεριφοράς και η ανάπτυξη της επίγνωσης ότι οι σκέψεις µας δεν περιγράφουν πάντα µε ρεαλιστικό τρόπο την πραγµατικότητα («δεν ξέρω τι θα γίνει στο µέλλον, ακόµα και αν πιστεύω ότι τα πράγµατα θα πάνε χάλια»),
β) η στροφή της προσοχής στα δεδοµένα του «εδώ και τώρα» («οι σκέψεις λαµβάνουν τα δεδοµένα που έχω;», «είµαι σίγουρη/ος ότι αυτά είναι τα δεδοµένα;», «ποιες ήταν οι πηγές από τις οποίες τα άντλησα;»),
γ) η εξάσκηση στην αποδοχή. Το άτοµο χρειάζεται να κατανοήσει ότι αποδοχή δεν είναι η παραίτηση αλλά η αναγνώριση των περιστάσεων έτσι ακριβώς όπως είναι, αναγνωρίζοντας ότι οι υποκειµενικές µας κρίσεις για αυτές («αυτό δεν θα έπρεπε να συµβεί», «είναι άδικο») όχι µόνο δεν αλλάζουν την πραγµατικότητα αλλά µας αποδυναµώνουν. Η αποδοχή βοηθά στην αναγνώριση και αξιοποίηση όλων των πιθανών πηγών (εξωτερικών και εσωτερικών) και, έχοντας επίγνωση του «εδώ και τώρα», µπορούµε να δράσουµε µε πιο αποτελεσµατικό τρόπο.
• Χαλάρωση: Μια σύντοµη εξάσκηση 3 λεπτών που συµπεριλαµβάνει τη ρυθµική αναπνοή και την µυϊκή χαλάρωση είναι η εξής:
α) Καθώς κάθεστε, τσεκάρετε το σώµα σας για σηµεία τα οποία βρίσκονται σε ένταση.
β) Χαλαρώστε τους µύες του προσώπου και ανοίξτε ελαφρά τη γνάθο σας.
γ) Αφήστε τους ώµους και τους βραχίονες να πέσουν προς τα κάτω.
δ) Χαλαρώστε τη παλάµη και αφήστε τα δάκτυλα µε µικρή απόσταση µεταξύ τους.
ε) Ακουµπήστε και τα δύο πέλµατα στο πάτωµα, αισθανθείτε τους µηρούς σας να βουλιάζουν στην καρέκλα και αφήστε τα πόδια σας χαλαρά.
στ) Νιώστε τη βαρύτητα να σας τραβάει προς τα κάτω.
ζ) Πάρτε σιγά σιγά µια βαθιά αναπνοή και εκπνεύσετε αργά και σταθερά µέχρι να βγάλετε όλο τον αέρα (η άσκηση έχει προσαρµοστεί από την ιστοσελίδα του Harvard health publishing).
Μια ακόµα πιο σύντοµη εκδοχή είναι κάνει κάποιος για ένα λεπτό µόνο το σηµείο (ζ) της παρακάτω άσκησης
• Αυτοεπικέντρωση: Η εξάσκηση στην αυτοεπικέντρωση βοηθά το άτοµο να αναπτύξει τη δεξιότητα της παραµονής στο «εδώ και τώρα», ακόµα και αν κατακλύζεται από αρνητικά συναισθήµατα ή σκέψεις, και να στρέψει την προσοχή του στους διαθέσιµους πόρους, ώστε να είναι αποτελεσµατικό.
Καθώς ο χρόνος είναι περιορισµένος και δεν µπορεί να γίνει εκπαίδευση στην αυτοεπικέντρωση, µπορεί να δοθεί στο άτοµο µια σύντοµη άσκηση επαφής µε το «εδώ και τώρα»:
α) Εντόπισε γύρω σου πέντε πράγµατα που µπορείς να δεις,
β) Παρατήρησε 4 πράγµατα γύρω σου που µπορείς να ακούσεις,
γ) Παρατήρησε τι µπορείς να µυρίσεις γύρω σου,
δ) Παρατήρησε τι κάνεις,
ε) Ολοκλήρωσε την άσκηση, δίνοντας όλη σου την προσοχή σε αυτό που κάνεις.
• Επίλυση προβλήµατος: Τα βήµατα που ακολουθούνται στην επίλυση προβλήµατος είναι τα παρακάτω:
α) Αναγνώριση του προβλήµατος µε συγκεκριµένο και ξεκάθαρο τρόπο. Χρειάζεται να εντοπίζεται ένα πρόβληµα τη φορά. Το πρόβληµα πρέπει να µπορεί να επιλυθεί από το άτοµο (όταν το άτοµο αναφέρει σαν πρόβληµα: «έχω πολύ άγχος και κούραση και δεν µπορώ να κάνω τίποτα για αυτό», χρειάζεται να το βοηθήσουµε να καταλήξει σε µια διατύπωση όπως η παρακάτω: «µε ποιους τρόπους µπορώ να µειώνω το άγχος µου κατά τη διάρκεια της δουλειάς µου;»).
β) Απαρίθµηση πιθανών λύσεων.
γ) το άτοµο επιλέγει την καλύτερη δυνατή λύση, αφού έχει εξετάσει τα υπέρ και κατά κάθε µίας από αυτές.
δ) Εφαρµόζει τη λύση που επέλεξε, έχοντας σκεφτεί και ποια βήµατα θα ακολουθήσει για να την εφαρµόσει.
ε) Αξιολογεί εάν ήταν επιτυχηµένη ή όχι, εάν επιλύθηκε το πρόβληµα.
στ) Σε περίπτωση που δεν έχει επιλυθεί, επιλέγει µια άλλη ή επανεξετάζει νέες πιθανές λύσεις.
ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
Α΄ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ
Διευθυντής: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Χ. Χ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
ΔΙΑΣΩΣΤΕΣ ΡΟΔΟΥ
