Κεφάλαιο 1
Μαζικές καταστροφές
1.1. Βασικές εισαγωγικές έννοιες – όροι και ορισμοί
Για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης, παρέχονται οι παρακάτω ορισμοί:
Καταστροφή (disaster)
Σύμφωνα με το United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR), ως καταστροφή ορίζεται «μια σοβαρή διαταραχή της λειτουργίας της κοινωνίας, που προκαλεί εκτεταμένες ανθρώπινες, υλικές και περιβαλλοντικές απώλειες οι οποίες ξεπερνούν την ικανότητα της πληγείσας κοινωνίας να τις αντιμετωπίσει βασιζόμενη μόνο στις δικές της δυνάμεις». (United Nations, 2009; Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015).
Σύμφωνα με το Αμερικάνικο Κολλέγιο Επείγουσας Ιατρικής (American College of Emergency Physicians) η καταστροφή υφίσταται «όταν οι καταστροφικές συνέπειες των φυσικών ή ανθρωπογενών δυνάμεων υπερβαίνουν την δυνατότητα μιας περιοχής ή κοινότητας να ανταποκριθεί στην παροχή ιατρικής φροντίδας» (Zibulewsky, 2001,Benson & Clay, 2004).
Οι καταστροφές είναι έννοια συνδεδεμένη στενά με τις έκτακτες ανάγκες: ξαφνικές, συνήθως απρόβλεπτες καταστάσεις απειλητικές για τον άνθρωπο και την κοινωνία, οι οποίες απαιτούν την άμεση αντιμετώπιση για τον περιορισμό των δυσμενών επιπτώσεων που δύναται να επιφέρουν.
Risk = Hazard X Vulnerability
Με λίγα λόγια η καταστροφή είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της έκθεσης (exposure) σε έναν κίνδυνο (hazard), των παρουσών συνθηκών τρωτότητας (vulnerability) και της ανεπαρκούς ικανότητας της εκάστοτε κοινωνίας ή της έλλειψης μέτρων για την μείωση των δυνητικών συνεπειών.
Έκθεση (exposure) σε κίνδυνο
Η μέτρηση της έκθεσης σε κίνδυνο περιλαμβάνει τον ανθρώπινο πληθυσμό, τις ιδιοκτησίες, τις επιχειρήσεις, τις υποδομές και άλλα στοιχεία που εκτίθενται στον κίνδυνο της καταστροφής από φυσικά φαινόμενα και συνεπώς υπόκειται σε πιθανές απώλειες. Σε συνδυασμό με την ειδική τρωτότητα του εκάστοτε εκτεθειμένου στοιχείου σε κάθε πιθανό κίνδυνο, υπολογίζεται η ποσοτική διακινδύνευση που σχετίζεται με τον κίνδυνο στην περιοχή ενδιαφέροντος (United Nations 2009).
Η αξιολόγηση της έκθεσης σε κίνδυνο από φυσικές καταστροφές είναι σημαντική για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση μέτρων μείωσης των κινδύνων, την προώθηση της αντοχής στις καταστροφές και την αντιμετώπιση των επιπτώσεών τους.
Κίνδυνος (hazard)
Ο κίνδυνος αναφέρεται σε φυσικό φαινόμενο ή κατάσταση ή ανθρώπινη δραστηριότητα ή κατάσταση που μπορεί να προκαλέσει απώλεια ζωής, τραυματισμό ή διαταραχές στην υγεία, ζημιές σε περιουσίες, και κοινωνικές, οικονομικές και βιοποριστικές διαταραχές, καθώς και περιβαλλοντική υποβάθμιση. Ο κίνδυνος είναι συνδεδεμένος με την 9 πιθανότητα εκδήλωσης ενός αρνητικού συμβάντος και το μέγεθος της ζημίας που μπορεί να προκαλέσει.
Τρωτότητα (vulnerability)
Η τρωτότητα αναφέρεται στα χαρακτηριστικά και τις συνθήκες που καθιστούν μια κοινωνία ή ένα σύστημα ευπαθή στις καταστροφικές συνέπειες ενός κινδύνου. Η δυσκολία αυτή στην ικανότητα για αντιμετώπιση και ανταπόκριση μιας καταστροφής μπορεί να προκύπτει από φυσικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Παράδειγμα αποτελεί ο ελλιπής σχεδιασμός και κατασκευή των κτιρίων, η ανεπαρκής προστασία των περιουσιών, η έλλειψη πληροφόρησης και αντίληψης του κοινού, όπως επίσης η περιορισμένη επίσημη αναγνώριση των κινδύνων και μέτρων προετοιμασίας και ορθή περιβαλλοντική διαχείριση (United Nations, 2009; Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015).
Οι συνέπειες μιας καταστροφής δύναται να περιλαμβάνουν απώλεια ζωής, τραυματισμούς, ασθένειες και ποικίλες αρνητικές συνέπειες στην ανθρώπινη σωματική, ψυχολογική και κοινωνική ευημερία, καθώς και βλάβες σε ιδιοκτησίες, καταστροφή περιουσιακών στοιχείων, απώλεια υπηρεσιών, κοινωνική και οικονομική διαταραχή και περιβαλλοντική υποβάθμιση. (United Nations 2009; Λέκκας & Ανδρεαδάκης 2015).
Συμπληρωματικά με τον ορισμό τους, οι καταστροφές ταξινομούνται βάσει της έκτασης των επιπτώσεων τους, βάσει δηλαδή των θυμάτων και των ζημιών που προκαλούν.
Μεγάλη καταστροφή θεωρείται αυτή που προκαλεί τουλάχιστον 100 θανάτους ή τουλάχιστον 100 τραυματισμούς ή ζημιές τουλάχιστον 1 εκατομμυρίου δολαρίων.
Η διεθνής βάση δεδομένων για τις καταστροφές ΕΜ-DAT1 για να καταχωρήσει ένα συμβάν ως καταστροφή χρησιμοποιεί ένα από τα παρακάτω κριτήρια:
• 10 ή περισσότερους θανάτους.
• 100 ή περισσότερα θύματα.
• Κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης.
• Κλήση για διεθνή βοήθεια (United Nations 2009; Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015; CRED 2015).
Βέβαια θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη πως η εκτίμηση των ζημιών που προκαλούνται από κάποια καταστροφή διαφοροποιείται και ποικίλλει ανάλογος το μέρος που πλήττει μία καταστροφή. Οι φυσικές καταστροφές έχουν μεγαλύτερες επιπτώσεις σε περιοχές της γης, όπου οι φυσικοί κίνδυνοι συναντούν το χαμηλό βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων, σε σχέση µε τις αναπτυγμένες χώρες, όπου ο άνθρωπος παρουσιάζεται πιο ικανός να ανταποκριθεί βάσει των γνώσεων, υποδομών και τεχνολογικών μέσων που διαθέτει (Rodriguez 2008).
Ακόμη για την κατηγοριοποίηση τους, μπορούμε να διαχωρίσουμε τις καταστροφές με βάση την ταχύτητα εξέλιξης και διάρκεια τους σε καταστροφές άμεσης εκδήλωσης και μακροχρόνιες καταστροφές.
Οι καταστροφές Άμεσης εκδήλωσης (Rapid onset) ή «κατακλυσμιαίες» καταστροφές, δημιουργούνται από ταχεία και βίαια φυσικά φαινόμενα όπως είναι οι σεισμοί, οι πλημμύρες, οι τυφώνες και τα tsunamis (σεισμικά θαλάσσια κύματα) και συχνά ακολουθούνται από δευτερεύουσες καταστροφές, όπως π.χ. κατολισθήσεις. Σε αυτές τις καταστροφές, προκαλείται χάος και ζημιές μεγάλης κλίμακας σε σχετικά μικρή περιοχή και σύντομα υπάρχει βελτίωση.
Οι Μακροχρόνιες (slow) ή «συνεχείς» καταστροφές δημιουργούνται από καταστάσεις που με την πάροδο του χρόνου χειροτερεύουν και πλήττουν μεγάλες εκτάσεις, όπως είναι οι πόλεμοι, επιδημίες και οι ξηρασίες.
Τέλος, με βάση τον γενεσιουργό μηχανισμό που τις παρακινεί και τον τρόπο εκδήλωσής τους, οι καταστροφές διακρίνονται σε Φυσικές, Ανθρωπογενείς καταστροφές. Οι πρώτες δημιουργούνται με ή χωρίς την παρουσία του ανθρώπου, από διεργασίες που γίνονται στη φύση, ενώ οι δεύτερες από την επιθετική συμπεριφορά του ανθρώπου και από την τεχνολογική ανάπτυξη.
1.2. Φυσικές καταστροφές
Οι φυσικές καταστροφές έρχονται ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ κινδύνου και τρωτότητας (Brooks & Adger, 2003).
Στην πραγματικότητα, οι φυσικές καταστροφές δεν είναι αμιγώς φυσικές. Ο κίνδυνος, η έκθεση, η τρωτότητα, η καταστροφή και η προσαρμογή είναι εκ των πραγμάτων έννοιες που δημιούργησε η κοινωνία και ο άνθρωπος, γι’ αυτό και όσο περισσότερο αυξάνεται η ανθρώπινη παρέμβαση στο περιβάλλον, τα όρια των φυσικών και των ανθρωπογενών καταστροφών αλληλοκαλύπτονται (Λέκκας & Ανδρεαδάκης 2015).
Ακόμα σε πολλά γεγονότα τα οποία θεωρούνται φυσικές καταστροφές, ο ανθρώπινος παράγοντας και η ανθρώπινη δραστηριότητα έχουν διαδραματίσει μεγάλο ρόλο στην εκδήλωση, την ένταση και τη διάρκειά τους. Τέτοια είναι τα ακραία υδρομετεωρολογικά φαινόμενα, πλημμύρες, αέριοι ρύποι από τα καύσιμα και η αποψίλωση των δασών, ερημοποίηση κ.α.
Όλα αυτά θεωρούνται ως ένας ειδικός τύπος φυσικής καταστροφής που έχει αρχίσει να είναι όλο και συχνότερος τα τελευταία χρόνια και ονομάζεται περιβαλλοντική υποβάθμιση. Επίσης, υπάρχουν καταστροφές που ενώ ο άνθρωπος δεν επηρεάζει τον γενεσιουργό μηχανισμό, δύναται να επηρεαστεί από τις επιπτώσεις αυτών (Sauerborn & Ebi, 2012).
Με βάση τον ΟΗΕ μια φυσική καταστροφή ορίζεται ως «οι επιπτώσεις των γεγονότων που προκαλούνται από φυσικούς κινδύνους που ξεπερνούν την ικανότητα απόκρισης της τοπικής κοινωνίας και επηρεάζουν σοβαρά την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής» (Ferris E. 2010). Με άλλα λόγια, όταν ένα φυσικό φαινόμενο λαμβάνει χώρα σε μη κατοικημένη περιοχή δεν αποτελεί φυσική καταστροφή (Ferris, 2010; Anderson & Bausch, 2006).
Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την αιτία και τον τρόπο εκδήλωσης μιας φυσικής καταστροφής, θα πρέπει να προσδιοριστεί ο χώρος, ο χρόνος και το μέγεθος του φαινομένου, καθώς καμία από τις διαστάσεις αυτές δεν εμφανίζει τυχαία κατανομή. Ο χώρος μας δίνει γνώση για τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά που δύναται να δημιουργήσουν μια καταστροφή, ο χρόνος μας προσφέρει γνώση για την περιοδικότητα της εκδήλωσης των φαινομένων και το μέγεθος, προσφέρει γνώση της διάστασης και του δυναμικού (Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015; Debele et al., 2019)
Οι φυσικές καταστροφές αντιπροσωπεύουν το σημείο που τέμνονται οι άξονες της φύσης και του πληθυσμού. Όσο συνεχίζεται η αύξηση του πληθυσμού τόσο διευρύνεται και το σημείο τομής, προκαλώντας πιο δαπανηρές και θανατηφόρες καταστροφές (Eshghi & Larson, 2008).
Είναι δυνάμεις της φύσης, ξαφνικές και απρόβλεπτες, μικρές σε διάρκεια, ανεξέλεγκτες και δυνητικά πολύ καταστροφικές (Axelrod et al., 2011), οι οποίες διαταράσσουν τις κοινωνίες που χτυπούν, και επηρεάζουν την ευημερία του ανθρώπινου είδους, του περιβάλλοντος και της οικονομίας.
Οι φυσικές καταστροφές χωρίζονται σε Γεωδυναμικές Υδρομετεωρολογικές και Βιολογικές καταστροφές.
1.1.1. Γεωδυναμικές καταστροφές
Οι καταστροφές αυτές διαφέρουν σε δύναμη και σε έκταση της επίδρασής τους. Ορισμένες φορές, μπορούμε να προβλέψουμε την εμφάνισή τους από πρόδρομα φαινόμενα. Τα γεωλογικά φαινόμενα, αν και λαμβάνουν χώρα ανεξάρτητα από την ύπαρξη ή μη ανθρώπινης παρουσίας σε μια περιοχή, είναι δυνατό να προκληθούν από ανθρώπινη δραστηριότητα, ενώ υπό φυσικές αιτίες δεν θα προκαλούνταν (Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015).
Σεισμοί
Οι σεισμοί είναι φυσικές δονήσεις που προκαλούν ταρακούνημα του εδάφους. Δημιουργούνται από την έκλυση ενέργειας, που απελευθερώνουν οι λιθοσφαιρικές πλάκες που συνθέτουν τον γήινο φλοιό κινούνται μεταξύ τους. Συγκεκριμένα τα πετρώματα του εσωτερικού της γης βρίσκονται υπό δυναμική τάση που συντελεί στην μεταξύ τους παραμόρφωση και συσσώρευση μεγάλης δυναμικής ενέργειας, η οποία όταν ξεπεράσει ένα συγκεκριμένο όριο, προκαλεί θραύση στο πέτρωμα δημιουργώντας το σεισμικό ρήγμα. Οι σεισμοί μπορεί να ποικίλλουν σε ένταση, εστιακό βάθος, μέγεθος και διάρκεια. Το μέγεθος τους μετριέται σύμφωνα με την κλίμακα Richter και η ένταση τους που μετριέται από την κλίμακα Mercalli (Γινόπουλος, 2012; Ζωίδου, 2012).
Κυμαίνονται από μικρές δονήσεις που μετά βίας γίνονται αισθητές έως μεγάλους σεισμούς που μπορεί να προκαλέσουν εκτεταμένες ζημιές και απώλειες ζωών. Εκδηλώνονται απροειδοποίητα, γεγονός που τους κάνει ιδιαίτερα επικίνδυνους καθώς δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για προφύλαξη και δράση και συνήθως ακολουθούνται από συνοδά φαινόμενα όπως κατολισθήσεις, τσουνάμι και ρευστοποίηση. Ειδικότερα όταν εκδηλωθούν σε κατοικημένες περιοχές, δύναται να προκαλέσουν πληθώρα καταστροφών, όπως κατάρρευση υποδομών και δρόμων, πυρκαγιές, εκρήξεις, τραυματισμούς και ανθρώπινες απώλειες.
Ανάλογα με τα αίτια γένεσής τους, οι σεισμοί διακρίνονται σε:
• Τεκτονικούς
Αποτελούν το 90% των επιφανειακών σεισμών και συμβαίνουν λόγω της επίδρασης των τεκτονικών δυνάμεων του γήινου πετρώματος.
• Ηφαιστειακούς
Αποτελούν το 7% του συνόλου των επιφανειακών σεισμών που είτε προηγούνται είτε συνοδεύουν τις ηφαιστειακές εκρήξεις.
• Εγκατακρημνισιγενείς
Αποτελούν το 3% του συνόλου των επιφανειακών σεισμών και οφείλονται στην εγκατακρήμνιση οροφών υπογείων κοιλωμάτων (π.χ. σπηλαίων) λόγω διάβρωσης.
Ανάλογα με το εστιακό τους βάθος χωρίζονται σε:
• Επιφανειακούς σεισμούς με εστιακό βάθος μικρότερο από 60Km.
• Σεισμούς ενδιάμεσου βάθους με εστιακό βάθος μεταξύ 60 – 300 Km.
• Σεισμούς μεγάλου βάθους με εστιακό βάθος μεγαλύτερο από 300Km.
Έκρηξη Ηφαιστείου
Ηφαίστεια ορίζονται οι οπές (volcanic vent) στο γήινο στερεό φλοιό, συνήθως κωνικού σχήματος, διαμέσου των οποίων εξέρχονται μάγμα, πετρώματα, θερμά αέρια και ηφαιστειακή τέφρα από το εσωτερικό της γης με τη μορφή λάβας. Δημιουργούνται από την κίνηση των τεκτονικών πλακών, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν την εν λόγω ανάδυση λιωμένου βράχου ή μάγματος και να εκραγεί στην επιφάνεια. Όταν συμβεί αυτό, σχηματίζεται ένα ηφαίστειο. Οι εκρήξεις που προκαλούνται κυμαίνονται από σχετικά ήρεμες ροές λάβας έως εκρηκτικές εκρήξεις που μπορούν να στείλουν τέφρα και συντρίμμια ψηλά στην ατμόσφαιρα. Η ένταση της έκρηξης καθορίζεται από την θερμοκρασία και την εσωτερική αντίσταση του μάγματος. Η χαμηλή θερμοκρασία των αερίων και η χαμηλή εσωτερική αντίσταση συνθέτουν τον πλέον εκρηκτικό συνδυασμό (Λέκκας, 2000).
Με βάση τη χρονική περίοδο που έδρασαν τα ηφαίστεια διακρίνονται σε:
• Σβησμένα ή Νεκρά, τα οποία δεν έχουν ενεργό δράση κατά την διάρκεια των ιστορικών χρόνων.
• Ανενεργά, που δεν έχουν εκραγεί κατά τη σύγχρονη περίοδο.
• Ενεργά, αν έχει καταγραφεί κάποια δραστηριότητά του κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων.
Υπάρχουν περίπου 650 ενεργά ηφαίστεια σε όλο τον κόσμο, αλλά τα περισσότερα βρίσκονται κατά μήκος των ορίων των τεκτονικών πλακών καθώς εκεί γίνεται η παραγωγή του μάγματος.
Στον πλανήτη μας συναντάμε το 80% των ηφαιστείων στον Ειρηνικό ωκεανό και στο χώρο της Μεσογείου. Μερικά από τα πιο γνωστά ηφαίστεια είναι το όρος Φούτζι στην Ιαπωνία, ο Βεζούβιος στην Ιταλία και το Μάουνα Λόα στη Χαβάη.
Η έκρηξη ενός ηφαιστείου μπορεί να προκαλέσει σημαντικές ζημιές και καταστροφές καθώς οι πυροκλαστικές ροές2 ξεπερνούν και τους 600 βαθμούς θερμοκρασία και καταστρέφουν τα πάντα στο πέρασμα τους. Ακόμη σοβαρό κίνδυνο επιφέρει η απελευθέρωση τοξικών νεφών αερίου που περιέχουν υδρόθειο, μονοξείδιο του άνθρακα και διοξείδιο του άνθρακα, η πρόκληση κατολισθήσεων και λάσπης, ακόμη και η πρόκληση τσουνάμι. Τέλος, στην πτώση τέφρας που προκαλεί ζημιές στα κτίρια και τη γεωργία (Γινόπουλος, 2012; Ζωϊδου, 2012).
Αξίζει βέβαια να σημειωθεί πως οι ηφαιστειακές εκρήξεις μπορούν να δημιουργήσουν νέα γη, πλούσιο γεωργικό έδαφος, γεωθερμική ενέργεια πολύτιμες αποθήκες μετάλλων.
Πυρκαγιές
Η πυρκαγιά είναι ένα φυσικό καταστροφικό φαινόμενο κατά το οποίο αναφλέγεται κάποιο υλικό προκαλώντας έκλυση θερμότητας και φλόγας και μπορεί να έχει ανεπιθύμητες ή και καταστροφικές συνέπειες. Η φωτιά είναι ένα φυσικό φαινόμενο που προκαλείται από την καύση ενός ή περισσότερων καυσίμων σε συνδυασμό με ένα οξειδωτικό μέσο, συνήθως το οξυγόνο. Η καύση αυτή είναι μια χημική αντίδραση που παράγει σημαντικές ποσότητες θερμότητας. Για την ανάφλεξη της φωτιάς, απαιτείται η προσφορά θερμότητας από εξωτερικές πηγές.
Το καύσιμο, το οξυγόνο και η θερμότητα αποτελούν το περίφημο «τρίγωνο της πυρκαγιάς». Σε δασικές περιοχές, η μεγάλη συγκέντρωση καυσίμων δημιουργεί ειδικές κρίσιμες συνθήκες, δηλαδή οριακές τιμές του παραπάνω τριγώνου, οι οποίες όταν ξεπεραστούν, δημιουργούν τις συνθήκες για την ανάφλεξη και εκκίνηση της πυρκαγιάς.
Οι πυρκαγιές χωρίζονται σε κατηγορίες με βάση το υλικό το οποίο υπόκειται σε καύση.
• Ανθρακούχα υλικά, υφάσματα, ξύλο, χαρτί, κάποια είδη πλαστικού τα οποία όταν καίγονται δημιουργούν στάχτη και κάρβουνο.
• Υγρά εύφλεκτα καύσιμο όπως πετρελαιοειδή.
• Μέταλλα (νάτριο, μαγνήσιο, κάλιο).
• Ηλεκτρικές πυρκαγιές
Οι παράγοντες που ευνοούν τις πυρκαγιές είναι σαφώς μετεωρολογικοί παράγοντες όπως η ηλιακή ακτινοβολία, η ατμοσφαιρική πίεση, η θερμοκρασία του αέρα και της επιφάνειας του εδάφους, καθώς και η εξάτμιση, η σταθερότητα ή αστάθεια της ατμόσφαιρας και η σχετική υγρασία του αέρα.
Οι βροχές και ο άνεμος επίσης επηρεάζουν τη μεταφορά υδρατμών και την περιεκτικότητα σε υγρασία των καυσίμων, επηρεάζοντας την εξάπλωση της πυρκαγιάς.
Ακόμη τοπογραφικοί παράγοντες, όπως το υψόμετρο, ο προσανατολισμός της περιοχής και η τοπογραφική διαμόρφωση (ανάγλυφο), έχουν σημαντική επίδραση στην εξάπλωση της πυρκαγιάς. Η κλίση του εδάφους και ο άνεμος επηρεάζουν την ταχύτητα εξάπλωσης, ενώ η διαμόρφωση του εδάφους μπορεί να επηρεάσει την ταχύτητα του ανέμου σε τοπική κλίμακα. Οι συνθήκες της βλάστησης και η ευφλεκτότητα της καύσιμης ύλης επηρεάζουν επίσης την εξέλιξη των πυρκαγιών. Το είδος της βλάστησης επίσης παίζει ρόλο στην εξέλιξη της πυρκαγιάς και στην αποτελεσματικότητα των μέσων πρόληψης και κατάσβεσης. Πάραυτα το 40%των πυρκαγιών έχει αποδειχτεί πως οφείλεται σε εμπρησμούς και σε πυρκαγιές από ανθρώπινη απροσεξία παρά σε φυσικές αιτίες όπως οι κεραυνοί.
Οι δασικές πυρκαγιές με βάση τον τρόπο εξάπλωσης και τη θέση τους χωρίζονται σε (Ζωίδου, 2012):
• πυρκαγιές εδάφους: εμφανίζονται κυρίως σε δάση, χορτολιβαδικές περιοχές και τυφώνες, καίγοντας το στρώμα οργανικής ύλης που βρίσκεται σε μεγάλο βάθος και μπορεί να καταστρέψει ολόκληρα ριζικά συστήματα φυτών.
• πυρκαγιές επιφάνειας ή έρπουσες: ξεκινούν από το έδαφος και καίγονται η νεκρή και ζωντανή καύσιμη ύλη σε επιφάνειες μέχρι 2 μέτρα ύψος, με γρήγορη διασπορά και μεγάλη θερμότητα.
• πυρκαγιές κόμης ή επικόρυφες: εμφανίζονται στα υψηλότερα τμήματα των δασών, καίγοντας την κόμη των δέντρων και θάμνων και εξαπλώνονται στο κάμβιο τους, μπορούν να προκαλέσουν ολοκληρωτική καταστροφή τους και είναι πολύ επικίνδυνες.
• μικτές ή σαρωτικές πυρκαγιές: αποτελούν τη συνδυασμένη εκδήλωση των παραπάνω κατηγοριών πυρκαγιών και εκδηλώνονται όταν καίγονται διαφορετικά είδη βλάστησης και καύσιμα σε κοντινές περιοχές.
1.1.2. Υδρομετεωρολογικές καταστροφές
Οι υδρομετεωρολογικές καταστροφές είναι φυσικές διεργασίες ή φαινόμενα ατμοσφαιρικής ή υδρολογικής φύσης που μπορούν να απειλήσουν ανθρώπινες ζωές ή να προκαλέσουν ζημιές σε περιουσίες και να διαταράξουν τις ισορροπίες μιας κοινωνίας και να συμβάλουν στην περιβαλλοντική υποβάθμιση (Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015).
Είναι σημαντικό να ληφθούν υπόψιν οι επιπτώσεις των δευτερογενών καταστροφών που έπονται αυτών, όπως είναι οι χιονοστιβάδες, οι κατολισθήσεις λόγω πλημμυρών και οι δασικές πυρκαγιές σε περιοχές με ξηρασία (Anderson & Bausch, 2006).
Πλημμύρες
Πλημμύρα είναι ένα φυσικό φαινόμενο, το οποίο εμφανίζεται, όταν η ποσότητα του επιφανειακού νερού ξεπερνά την απορροφητική και αποστραγγιστική ικανότητα του εδάφους (Διακάκης Μ. & Μαρτζάκλης Β., 2017).
Οι πλημμύρες αποτελούν τη δεύτερη πιο συχνή φυσική καταστροφή, μετά τις δασικές πυρκαγιές. Η συχνότητα και η έκταση της εμφάνισης των πλημμυρών εξαρτώνται από την ένταση της βροχόπτωσης και την γεωμορφολογία μιας περιοχής (υψώματα και αυξημένες κλίσεις εδάφους, απουσία δασικής περιοχής). Όμως υπάρχουν ανθρωπογενείς παράγοντες που εντείνουν το φαινόμενο όπως η αστικοποίηση, η αποψίλωση των δασών, οι αστοχία φραγμάτων και υδρογραφικών δικτύων.
Σύμφωνα με τους Διακάκη Μ. και Μαρτζάκλη Β. (2017), οι πλημμύρες κατηγοριοποιούνται με βάση τα χαρακτηριστικά, τον τρόπο εκδήλωσης, τα αίτια και τις επιπτώσεις τους ως:
Ποτάμιες πλημμύρες (Riverine ή fluvial Floods): Πλημμύρες που καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις και προκαλούνται ύστερα από εκτεταμένες βροχοπτώσεις που προκαλούν άνοδο της στάθμης του ποτάμιου συστήματος και εν τέλει υπερχείλιση.
Αιφνίδιες πλημμύρες (flash floods): Πλημμύρες που προκαλούνται από έντονες βροχοπτώσεις με μεγάλη διάρκεια ή ένταση, συνήθως σε περιοχές με ανάγλυφο ή εδαφικά χαρακτηριστικά που δυσχεραίνουν τη διάθεση των υδάτων. Συνοδεύονται συχνά από έντονες λασπορροές και προκαλούν πολλές υλικές ζημιών και αλλά και ανθρώπινες απώλειες.
Πλημμύρες κατάκλυσης (pluvial floods): Πλημμύρες που προκαλούνται από ένα μεγάλο όγκο βροχής που δεν μπορεί να απορροφηθεί από το αστικό σύστημα αποχέτευσης μιας περιοχής. Πλημμύρες λόγω αστοχίας φραγμάτων ή αναχωμάτων: Εξαιρετικά επικίνδυνες πλημμύρες για την ανθρώπινη ζωή οι οποίες παρουσιάζονται όταν φράγματα ή αναχώματα που συγκρατούν μεγάλους όγκους νερού αστοχούν.
Παράκτιες πλημμύρες (coastal floods): Πλημμύρες που προκαλούνται από την εισροή κυμάτων στην στεριά κατά τη διάρκεια ισχυρών καταιγίδων, είτε από μετεωρολογικές παλίρροιες ή τσουνάμι λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας στις παράκτιες περιοχές.
Αστικές πλημμύρες (urban floods): Πλημμύρες που εξαπλώνονται ραγδαία και προκαλούνται από την αδυναμία απορρόφησης της βροχής από τις υποδομές, τα κτίρια και τους δρόμους μιας αστικής περιοχής με αποτέλεσμα το νερό να αποστραγγίζεται μόνο μέσω του υπάρχοντος δικτύου αποστράγγισης, του οποίου η χωρητικότητα εν τέλει θα κορεσθεί και το νερό θα ρέει πια επιφανειακά.
Πλημμύρες από κορεσμό του εδάφους (groundwater floods): Πλημμύρες εκδηλώνονται εκτός αστικού περιβάλλοντος που παρουσιάζονται σε επίπεδες περιοχές όπου το νερό της βροχής λιμνάζει και δεν αποστραγγίζεται σε ικανό βαθμό.
1.1.3. Βιολογικές προσβολές
Οι βιολογικές καταστροφές είναι διεργασίες οργανικής φύσης ή ελέγχονται από βιολογικούς παράγοντες και συμπεριλαμβάνουν παθογόνους μικροοργανισμούς, τοξίνες και βιοενεργές ουσίες που μπορούν να αποτελέσουν απειλή για την ανθρώπινη ζωή και να διαταράξουν τις ανθρώπινες κοινωνίες και το περιβάλλον. (Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015).
Παθογόνοι μικροοργανισμοί: τα βακτήρια, οι ιοί, οι μύκητες και τα παράσιτα που μπορεί να προκαλέσουν σοβαρή ασθένεια ή θάνατο. όπως ο ιός της γρίπης, ο HIV/AIDS, ο COVID-19, η ηπατίτιδα, η φυματίωση και η νόσο του Lyme.
Τοξίνες: παράγονται από βακτήρια ή μύκητες, όπως η βοτουλινική τοξίνη, οι αφλατοξίνες και οι μυκοτοξίνες.
Αλλεργιογόνα: όπως η γύρη, η μούχλα και το τρίχωμα των ζώων, μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις σε ευαίσθητα άτομα.
Ζωονόσοι: Είναι ασθένειες που μπορούν να μεταδοθούν από τα ζώα στον άνθρωπο όπως ο ιός Έμπολα, η ελονοσία , ο ιός Ζίκα και η γρίπη των πτηνών. Είναι ζωτικής σημασίας να υπάρχει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για τη διαχείριση βιολογικών κινδύνων, η οποία περιλαμβάνει τον εντοπισμό και την αξιολόγηση πιθανών κινδύνων, την παρακολούθηση και τον εντοπισμό εστιών και την εφαρμογή μέτρων πρόληψης και ελέγχου. Αυτή η προσέγγιση απαιτεί συνεργασία μεταξύ φορέων δημόσιας υγείας, παρόχων υγειονομικής περίθαλψης, επιστημόνων, φορέων χάραξης πολιτικής και του ευρύτερου κοινού.
1.3. Ανθρωπογενείς καταστροφές
Οι ανθρωπογενείς καταστροφές είναι καταστροφές που προκαλούνται από ανθρώπινη δραστηριότητα – ανθρωπογενείς κινδύνους είτε εσκεμμένα είτε ακούσια και συχνά έχουν αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την οικονομία (Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015). Αυτού του είδους οι καταστροφές μπορούν να προκαλέσουν απώλειες ανθρώπινων ζωών, υλικές ζημιές, καταστροφή υποδομών, απώλεια περιουσιακών στοιχείων, αλλαγές στο περιβάλλον, επιδείνωση της ποιότητας ζωής και άλλες αρνητικές επιπτώσεις.
Οι ανθρωπογενείς καταστροφές μπορούν κατά τους Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015, μπορούν να διακριθούν σε:
1. Τρομοκρατία: Η χρήση βίας ή εκφοβισμού για την επιδίωξη πολιτικών σκοπών. Μπορεί να πάρει πολλές μορφές, συμπεριλαμβανομένων βομβαρδισμών, πυροβολισμών και κυβερνοεπιθέσεων. Οι συνέπειες της τρομοκρατίας μπορεί να είναι καταστροφικές, προκαλώντας απώλεια ζωών, τραυματισμό, καταστροφή περιουσίας και εκτεταμένο φόβο και πανικό.
2. Βιομηχανικά ατυχήματα: Δύναται να συμβούν σε εργοστάσια παραγωγής, διυλιστήρια πετρελαίου και άλλες βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Μπορεί να προκληθούν από αστοχία εξοπλισμού, ανθρώπινο λάθος ή άλλους παράγοντες και μπορεί να προκαλέσουν εκρήξεις, πυρκαγιές, εκλύσεις τοξικών αερίων και άλλους κινδύνους. Τα βιομηχανικά ατυχήματα μπορεί να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην υγεία, συμπεριλαμβανομένης της ρύπανσης του αέρα και των υδάτων και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία για τους εργαζόμενους και τις κοντινές κοινότητες.
3. Ατυχήματα κατά τη μεταφορά: Μπορεί να προκληθούν από σφάλμα οδηγού, μηχανική βλάβη ή άλλους παράγοντες, σε αυτοκινητόδρομους, σιδηροδρόμους και στον αέρα και μπορεί να προκαλέσουν απώλεια ζωής, τραυματισμό και υλικές ζημιές. Εκτός από τις άμεσες συνέπειες, τα ατυχήματα στις μεταφορές μπορούν επίσης να έχουν μακροπρόθεσμες οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις, συμπεριλαμβανομένων διαταραχών στις αλυσίδες εφοδιασμού και στα ταξίδια.
4. Κυβερνοεπιθέσεις: Λαμβάνουν πολλές μορφές, συμπεριλαμβανομένων επιθέσεων εισβολής, κακόβουλου λογισμικού και άρνησης παροχής υπηρεσιών. Μπορούν να στοχεύουν άτομα, επιχειρήσεις και κυβερνήσεις και μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα την κλοπή ευαίσθητων πληροφοριών, τη διακοπή της υποδομής ζωτικής σημασίας και άλλες επιβλαβείς επιπτώσεις. Οι κυβερνοεπιθέσεις αποτελούν μια αυξανόμενη ανησυχία καθώς περισσότερες πτυχές της ζωής μας εξαρτώνται από την τεχνολογία.
5. Πόλεμοι και ένοπλες συγκρούσεις: Ο πόλεμος και οι ένοπλες συγκρούσεις μπορεί να έχουν καταστροφικές συνέπειες, όπως απώλεια ζωών, μετατόπιση πληθυσμών, καταστροφή υποδομών και μακροπρόθεσμες κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Η ένοπλη σύγκρουση μπορεί να λάβει πολλές μορφές, συμπεριλαμβανομένου του συμβατικού πολέμου, του ανταρτοπόλεμου και της τρομοκρατίας, και μπορεί να έχει παγκόσμιες προεκτάσεις.
6. Πολιτικές αναταραχές και ταραχές: Πολιτικές αναταραχές και ταραχές μπορεί να προκληθούν από πολιτικούς, κοινωνικούς ή οικονομικούς παράγοντες και μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα βία, καταστροφή περιουσίας και άλλες βλαβερές συνέπειες. Μπορούν να προκληθούν από μια σειρά γεγονότων, συμπεριλαμβανομένων διαμαρτυριών, πολιτικών αναταραχών και οικονομικής αστάθειας, και μπορεί να έχουν μακροπρόθεσμες κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις (Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015).
7. Περιβαλλοντικές καταστροφές: Οι περιβαλλοντικές καταστροφές μπορεί να προκληθούν από ανθρώπινες δραστηριότητες όπως η ρύπανση, η αποψίλωση των δασών και η κλιματική αλλαγή και μπορεί να οδηγήσουν σε οικολογική βλάβη, απώλεια βιοποικιλότητας και βλάβη στην ανθρώπινη υγεία. Παραδείγματα περιβαλλοντικών καταστροφών περιλαμβάνουν πετρελαιοκηλίδες, χημικές διαρροές και φυσικές καταστροφές που επιδεινώνονται από ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως πλημμύρες και πυρκαγιές.
1.4. Φυσικο-Τεχνολογικές Καταστροφές (NaTech)
Οι καταστροφές Natech (φυσικές-τεχνολογικές) αναφέρονται σε τεχνολογικές καταστροφές που επηρεάζουν και προκαλούν ζημιές σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις, υποδομές και άλλες τεχνολογικές εγκαταστάσεις και συμβαίνουν ως αποτέλεσμα φυσικών κινδύνων, όπως σεισμοί, πλημμύρες, τυφώνες, καταιγίδες, πυρκαγιές, κεραυνοί, ακόμα και ακραίες θερμοκρασίες (Λέκκας & Ανδρεαδάκης, 2015).
Τα ατυχήματα αυτού του τύπου ονομάστηκαν Natural Technological ‐ NaTech (Franco S. & Salvatori R., 2015) και αφορούν δευτερογενείς καταστροφές όπως εκρήξεις, πυρκαγιές, διαρροή τοξικού αερίου – επικίνδυνων ουσιών από αγωγούς, χώρους αποθήκευσης, χώρους αποβλήτων, ορυχεία κ.ά. (WHO, 2018).
Αν και η πιθανότητα να εκδηλωθεί κάποια NaTech καταστροφή είναι μικρή, η ορθή διαχείριση αυτών αποτελεί ύψιστη σημασία, καθώς οι επιπτώσεις τους διαφοροποιούνται από αυτές των συμβατικών καταστροφών. Δύναται να προκαλέσουν ζημιές ταυτόχρονα σε πολλές περιοχές, πολλαπλές ζημιές διαφορετικής φύσης την ίδια στιγμή στην ίδια περιοχή. Ακόμη σε περιπτώσεις που δεν λειτουργήσουν σωστά τα μέτρα ασφαλείας δύναται να προκληθούν διαδοχικά καταστροφικά φαινόμενα (domino effect) που βάλλουν όχι μόνο βιομηχανικές εγκαταστάσεις αλλά και ανθρώπους, προκαλώντας μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία τους, τραυματισμούς, θανάτους καθώς και μόλυνση του περιβάλλοντος και υπερμεγέθεις οικονομικές απώλειες (Nascimento D. S. R. K., Alencar H. M., 2016; Paleo F. U., 2015).
Τέλος οι δευτερογενείς απόρροιες που προκαλούνται, αποτελούν βασικούς παράγοντες που επηρεάζουν και δυσχεραίνουν την διαχείριση και αντιμετώπιση των NaTech καταστροφών. Τέτοιες μπορεί να είναι διακοπή τηλεπικοινωνιών, συστημάτων ασφαλείας, μπλοκάρισμα οδικών δικτύων, μερική ή ολική καταστροφή φραγμάτων κ.α.
1.5. Μαζικές Καταστροφές
Ως μαζική καταστροφή χαρακτηρίζεται μια κατάσταση στην οποία μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα προκύπτει μεγάλος αριθμός θυμάτων σχετικά με τις τρέχουσες δυνατότητες του συστήματος τόσο της προνοσοκομειακής όσο και της νοσοκομειακής φροντίδας, αλλά και των άλλων υπηρεσιών παροχής βοήθειας και διάσωσης (Αστυνομία, Πυροσβεστική, Ένοπλες Δυνάμεις κ.λ.π.), οπότε απαιτείται η επιστράτευση των εφεδρειών μέρους ή του συνόλου των ως άνω Υπηρεσιών (Καζαμίας Π., 2002).
Σύμφωνα με το Υπουργείο Εσωτερικής Ασφάλειας των ΗΠΑ (Department of Homeland Security’s National Response Framework) η μαζική καταστροφή περιγράφεται ως «κάθε φυσικό ή ανθρωπογενές περιστατικό, συμπεριλαμβανομένων των τρομοκρατικών ενεργειών, τα οποία οδηγούν σε μαζικούς θανάτους, καταστροφή σημαντικών δομών και επηρεάζουν τον πληθυσμό, τις υποδομές, το περιβάλλον, την οικονομία, το εθνικό φρόνημα και τις κρατικές λειτουργίες» (Emergency Nurses Association, 2014).
Αποτελούν σοβαρά γεγονότα που μπορούν να έχουν εκτεταμένες και καταστροφικές συνέπειες σε ατομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό επίπεδο. Οι συνέπειες αυτών των γεγονότων μπορεί να είναι πολυδιάστατες, επηρεάζοντας την φυσική υποδομή, την οικονομία, την υγεία και τον κοινωνικό ιστό των πληγέντων περιοχών.
1 Η Βάση Δεδομένων Εκτάκτων Αναγκών (EM-DAT) δημιουργήθηκε το 1988 από το Κέντρο Έρευνας για την Επιδημιολογία των Καταστροφών (CRED) με την υποστήριξη του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγεία (ΠΟΥ) και της βελγικής κυβέρνησης. Ο κύριος στόχος της ήταν να εξυπηρετήσει τους σκοπούς της ανθρωπιστικής δράσης σε εθνικό και διεθνές επίπεδο για τη λήψη αποφάσεων και για την ετοιμότητα σε περίπτωση καταστροφών, καθώς και στην παροχή μιας αντικειμενικής βάσης για την αξιολόγηση της τρωτότητας και τον καθορισμό προτεραιοτήτων . Το EM-DAT περιέχει ουσιαστικά βασικά δεδομένα για την εμφάνιση και τις επιπτώσεις περισσότερων από 22.000 μαζικών καταστροφών στον κόσμο από το 1900 μέχρι σήμερα. Η βάση δεδομένων καταρτίζεται από διάφορες πηγές, συμπεριλαμβανομένων των υπηρεσιών του ΟΗΕ, μη κυβερνητικών οργανώσεων, ασφαλιστικών εταιρειών, ερευνητικών ινστιτούτων και πρακτορείων τύπου. (https://www.emdat.be/)
2 Πυροκλαστική ροή: Ένα επικίνδυνο και θανατηφόρο μείγμα καυτού αερίου και λάβας που κινείται στην
επιφάνεια του ηφαιστειακού πεδίου με μεγάλες ταχύτητες (άνω των 400km/h) και μπορεί να οδηγήσει
σε μεγάλες εκρήξεις ή κατάρρευση του θόλου λάβας.
Συνεχίζεται…
Μαζικές καταστροφές και TRIAGE. Ο ρόλος των διασωστών σε μια φυσική ή ανθρωπογενή καταστροφή – Εισαγωγικές Έννοιες(Μέρος 1ο)
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία
Αναστασία Αρβανιτίδη
ΔΙΑΣΩΣΤΕΣ ΡΟΔΟΥ
