1.5 Επισκόπηση παραγόντων που ευθύνονται για την εμφάνιση ΕΕ
Οι επιστημονικές βιβλιογραφίες προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τους παράγοντες που βοηθούν να αναπτυχθεί η ΕΕ. Οι ατομικοί παράγοντες αλληλοεπιδρούν με τους περιβαλλοντικούς παράγοντες του χώρου εργασίας (Cox,1978)
Η Μεταλληνού Ο. (2000) κατηγοριοποίησε τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που μπορούν να υφίστανται στο χώρο εργασίας :
• Οι πιεστικές συνθήκες εργασίας
• Οι ελλείψεις προσωπικού και ο υπερβολικός φόρτος εργασίας
• Η υψηλή συναισθηματική φόρτιση των εργαζομένων και η έκθεση του επαγγελματία υγείας στον πόνο και στο θάνατο
• Το εξαντλητικό και συνεχές ωράριο
• Η έλλειψη σαφούς καθηκοντολογιών
• Η έλλειψη κινήτρων και δυνατότητας εργασιακής εξέλιξης
• Η άκαμπτη και αυταρχική διοίκηση
• Η μη συμμετοχή στις αποφάσεις
• Η ανισότητα στις ηθικές και οικονομικές απολαβές
• Η έλλειψη στήριξης από τη διεύθυνση ή τους συναδέλφους
• Η έλλειψη επικοινωνίας.
Στους ατομικούς παράγοντες θα πρέπει να προσθέσουμε και τους ψυχολογικούς οι οποίοι συνεισφέρουν στην εμφάνιση της ΕΕ περισσότερο από τους περιβαλλοντικούς. (Παπαδάτου 1995)
Ο κάθε εργαζόμενος είναι μια ξεχωριστή οντότητα και διαχειρίζεται το άγχος και τις καταστάσεις ξεχωριστά, με αποτέλεσμα ο βαθμός και ο χρόνος εμφάνισης της ΕΕ να είναι ξεχωριστοί για τον καθένα. ( Pines 1996)
Στα πιο γνωστά προσωπικά χαρακτηριστικά που συμβάλουν στην ανάπτυξη ΕΕ είναι:
• Τα αρχικά κίνητρα του εκάστοτε εργαζομένου
• Οι προσδοκίες του για τον εαυτό μέσα στον εργασιακό του χώρο
• Ο τρόπος του να αντιδρά στις πιεστικές καταστάσεις
• Η αποτυχία που εκλαμβάνει στην τελική πραγμάτωση των στόχων του (Barbier,2004).
Για την αξιολόγηση και τη διάγνωση του φαινομένου υπάρχουν δυσκολίες. Αυτό οφείλεται στα εργαλεία μέτρησής του, στη μεθοδολογία και την έλλειψη ενός σαφή ορισμού. Τα αποτελέσματα που δίνονται από διάφορα ερωτηματολόγια έχουν σκοπό την επιστημονική έρευνα του φαινομένου. Συχνά τα αποτελέσματα συγχέονται με άλλες ψυχικές παθήσεις χωρίς να γίνεται διάκριση στην ΕΕ .
Όπως περιγράφεται παραπάνω, πιο αξιόπιστο εργαλείο θεωρείται το ερωτηματολόγιο «Maslach Burnout Inventory» που και αυτό όμως χρησιμοποιείται μόνο για επιστημονική έρευνα. Συνεπώς, τα συμπτώματα που περιγράφονται μέσα από έρευνες κατατάσσονται σε ψυχικές και ψυχοσωματικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη, κρίσεις πανικού λόγω αγχώδους διαταραχής και το σύνδρομο της χρόνιας κόπωσης. (Pubmed 2013)
1.6 Ανασκόπηση χαρακτηριστικών του burnout
Σημαντικό είναι η πρώιμη αναγνώριση των συμπτωμάτων της ΕΕ από τους ίδιους τους εργαζομένους στο χώρο της υγείας. Οι εργαζόμενοι στις υπηρεσίες ασθενοφόρων ανά τον κόσμο πρέπει να αναγνωρίσουν τα συμπτώματα όταν ακόμη θα μπορούν να είναι διαχειρίσιμα από τους ίδιους και να ζητήσουν την ανάλογη βοήθεια. ( Μάρκου 2005)
Κάποια χαρακτηριστικά των συμπτωμάτων είναι τα εξής:
α) Έντονη αποστροφή για την εργασία. Ο φόρτος εργασίας φαίνεται μεγάλος και μη διαχειριστικός, με αποτέλεσμα τη σωματική και την ψυχολογική κούραση. Η συνεργασία με τους συναδέλφους γίνεται δύσκολη και δημιουργούνται εντάσεις και αντιπάθειες.
β) Η ρουτίνα της εργασίας δημιουργεί έλλειψη κίνητρων, προκλήσεων και επαγγελματικής ανέλιξης.
γ) Αδιαφορία για το έργο που επιτελεί ο εργαζόμενος σε συνδυασμό με ότι δεν προσφέρει τα μέγιστα για να βοηθήσει τους ασθενείς. (Καδδά, 2005)
δ) Η αποστροφή εν συνέχεια επεκτείνεται και στην προσωπική ζωή του εργαζομένου. Η συναναστροφή με τους συνάδελφους μένει μόνο σε επαγγελματικό επίπεδο. Η έλλειψη συζητήσεων και κοινωνικών επαφών δημιουργεί το φαινόμενο της αποξένωσης. (Μάρκου 2005) Οι απότομες εντάσεις χωρίς σοβαρή αιτία είναι αποτέλεσμα μιας κακής διάθεσης που αποτελεί σύμπτωμα της ΕΕ (Καδδά, 2005)
Με την πάροδο του χρόνου και χωρίς να γίνεται κάτι για την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων που έχουν να κάνουν κυρίως με ψυχολογική διάθεση, ο εργαζόμενος αρχίζει να έχει προβλήματα υγείας, συχνά αυτό φαίνεται μέσα από την εμφάνιση συχνών πονοκεφάλων και οσφυϊκών πόνων. Αρκετοί υπάλληλοι φθάνουν στα όρια της κατάθλιψης και οδηγούνται στον αλκοολισμό .Η έλλειψη ύπνου ή η κακή ποιότητά του, σε συνδυασμό με την κακή διατροφή ρίχνουν το ανοσοποιητικό και δημιουργούν προβλήματα έλλειψης σωματικού βάρους. (Μάρκου, 2005)
Ο ψυχικός τραυματισμός των διασωστών που αντιμετωπίζουν την εικόνα τραυματισμένων διαμελισμένων, καμένων συνανθρώπων από τροχαία, φωτιές, πτώσεις και πολλά άλλα ατυχήματα, αποτελεί ένα συνεχές βάρος ψυχικό και στρεσογόνο.
1.7 Μηχανισμοί προλήψεις burnout
Η ΕΕ δεν έχει ορισθεί πλήρως όπως έχει αναφερθεί και στις προηγούμενες ενότητες. Συνεπώς και τα αίτια της νόσου μέσα από τη διερεύνηση που έχουν κάνει οι μελετητές τα κατηγοριοποιούν γενικά σε ατομικό και σε εργασιακό επίπεδο, παρατηρώντας το πώς συσχετίζονται μεταξύ τους.
Για να βρεθούν μηχανισμοί πρόληψης πρέπει να υπάρχουν ενδείξεις για σωστή διάγνωση, αφενός ότι το Σύνδρομο υφίσταται και αφετέρου πού οφείλεται η ύπαρξή του. Στη συνέχεια πρέπει να αποκλειστούν άλλες ψυχικές καταστάσεις που έχουν κοινή συμπτωματολογία με την Επαγγελματική Εξουθένωση.
Σημαντικό εργαλείο σε αυτό είναι τα ερωτηματολόγια της Μaslac, καθώς και το λεπτομερές ιστορικό.
Όπως προαναφέρθηκε, η Επαγγελματική Εξουθένωση είναι μια νόσος που συναντιέται στα επαγγέλματα που συναναστρέφονται με άλλους ανθρώπους και κυρίως σε αυτά που ασκούν λειτούργημα, (ιατροί, νοσηλευτές, εκπαιδευτικοί κτλ.) και προσφέρουν υπηρεσίες που έχουν σαν στόχο την ικανοποίηση του ατόμου – ασθενή.
Αυτής της κατηγορίας οι εργαζόμενοι, θέλοντας να βοηθήσουν τον ασθενή προσπαθούν να απέχουν από αυτό που βιώνει (πχ τον σωματικό πόνο), παλεύουν συνειδητά να μην ταυτίζονται με τον ασθενή, πιέζουν τον εαυτό τους να μένουν ψυχικά απόμακροι από όλες τις έντονες καταστάσεις που αντιμετωπίζει ένας ασθενής ή το συγγενικό του περιβάλλον, γεγονός που δημιουργεί κυνικότητα και στρες. Το μακροχρόνιο άγχος καθώς και η κυνικότητα αντιμετώπισης των ασθενών δημιουργούν την ΕΕ.
Σκοπός του επαγγελματία υγείας είναι η πρώιμη αναγνώριση των συμπτωμάτων ώστε να μην αυξηθούν τα επίπεδα αυτά ανεπανόρθωτα. Σημαντικό στοιχείο στη μη εμφάνιση των συμπτωμάτων είναι η πρόληψη. Η πρόληψη καθώς και η αντιμετώπιση χωρίζεται από πολλούς ερευνητές ανάμεσα σε δυο μεγάλες κατηγορίες, που είναι το ατομικό επίπεδο του κάθε εργαζομένου και ποιες παρεμβάσεις κάνει μόνος του, καθώς και τις οργανωτικές παρεμβάσεις που κάνει η διοίκηση της κάθε υπηρεσίας, για πρόληψη ή αντιμετώπιση στις ομάδες των εργαζομένων που βρίσκονται σε τμήματα με εμφανή ή αυξημένα επίπεδα του Συνδρόμου. (Αναγνωστόπουλος & Παπαδάτου, 1999)
1.7.1 Παρεμβάσεις για εντοπισμό και αντιμετώπιση της ΕΕ
Όπως εξηγήθηκε και στην ενότητα 1.3, υπάρχουν παράγοντες ατομικοί και παράγοντες που προέρχονται από το γενικό εργασιακό περιβάλλον, οι οποίοι ευθύνονται για την ανάπτυξη του Συνδρόμου της ΕΕ.
Σύμφωνα με αυτόν τον διαχωρισμό, οι παρεμβάσεις που πρέπει να γίνουν για την αντιμετώπιση του φαινομένου ή την πρόληψή του πρέπει να είναι ομαδοποιημένες.
1.7.2 Παρεμβάσεις σε ατομικό επίπεδο
Α. Όπως σε κάθε ασθένεια έτσι και στο Σύνδρομο Εργασιακής Εξουθένωσης, η πρόληψη είναι η πιο έγκυρη θεραπεία. Ο εργαζόμενος ο οποίος διακατέχεται από το Σύνδρομο αυτό, πρέπει να αντιληφθεί έγκαιρα την εμφάνιση των συμπτωμάτων. Δεν πρέπει να γίνει σύγχυση με τα συμπτώματα μιας συνηθισμένης κόπωσης, όπου η αποχή από την εργασία και η ξεκούραση αντισταθμίζουν την εξουθένωση.
Ο υπάλληλος πρέπει να εργάζεται με έναν ρυθμό ικανό για αποτελέσματα χωρίς όμως υπερβάλλοντα ζήλο. Η εργασιοθεραπεία επιλέγεται από το ίδιο το άτομο για να αποδείξει στους συνάδελφους του, στους προϊστάμενους του αλλά πρωτίστως στον ίδιο τον εαυτό του, ότι όλα λειτουργούν καλά.
Β. Οι επαγγελματίες υγείας εκπληρώνουν τις προσδοκίες τους ικανοποιώντας τον ασθενή. Μέσα από την ικανοποίηση του ασθενή έχουν εκπληρώσει ένα κομμάτι του στόχου που έχουν θέσει . Νιώθει ικανοποίηση ο λειτουργός υγείας, όταν νομίζει ότι είναι αναγκαίος να προσφέρει . Αυτό που συνήθως συμβαίνει σε νέους εργαζομένους, είναι ότι αυτή την αναγνώριση που νομίζουν ότι έχουν από τους ασθενείς, την υπερεκτιμούν.
Επιπλέον, πολλές φορές οι παλαιότεροι συνάδελφοι ή οι προϊστάμενοι τούς προσγειώνουν, σημειώνοντας ότι αυτό που προσφέρουν είναι κάτι συνηθισμένο. Κάποιες φορές ακόμη και λόγω αντιζηλίας, υποβαθμίζουν το όλο έργο ενός νέου εργαζόμενου και την προσπάθειά του. Αυτό το συναίσθημα, της συνεχούς υποβάθμισης των προσπαθειών και της μη ηθικής ικανοποίησης και επιβράβευσης, μπορεί να οδηγήσει στη ΕΕ. Συνεπώς ο εργαζόμενος (γενικά και όχι μόνο στον χώρο υγείας) θα πρέπει να αναθεωρήσει και να επανεκτιμήσει τις προσδοκίες και τους στόχους του για να μην επέλθει η εργασιακή κόπωση.
Γ. Ο χώρος των επαγγελμάτων υγείας συχνά αντιμετωπίζει τον έντονο πόνο, την αγωνία και τον θάνατο. Επιπλέον στην προ-νοσοκομειακή φροντίδα όλα αυτά είναι αιφνίδια, δεν είναι όπως στα νοσοκομεία όπου υπάρχει μια υποψία για το τι θα επέλθει ή το συγγενικό περιβάλλον έχει το χρόνο να σκεφτεί τις πιθανότητες για κάτι δυσάρεστο.
Η συγγενική φόρτιση που μεταδίδεται σε περιστατικό στο τόπο του συμβάντος, πολλές φορές μετακυλύεται και στα συναισθήματα των διασωστών. Μένοντας απρόσκοπτοι στην προσπάθειά τους να προσφέρουν βοήθεια χωρίς να επηρεάζονται από τα συναισθήματα τους, οι διασώστες κατακλύζονται από συναισθηματική φόρτιση χωρίς να μπορούν να την εξωτερικεύσουν και να την εκτονώσουν.
Ακόμη και την ευχαρίστηση που θα μπορούσαν να πάρουν μέσα από την επιτυχή έκβαση της διακομιδής, συχνά δεν τη βιώνουν, γιατί ενδέχεται να μην λάβουν ποτέ ενημέρωση για αυτή την επιτυχία.
Κατά συνέπεια λόγω της άγνοιας, δεν θα λάβουν ούτε την ηθική ικανοποίηση για τη θετική τους συμβολή στην εξέλιξη της υγείας του ασθενούς.
Η συσσώρευση των αρνητικών συναισθημάτων τους καθώς και το γεγονός ότι τις οποίες ενέργειες δεν θέλουν να τις μοιραστούν με συνάδελφους, φίλους ή το οικογενειακό τους κύκλο, δυσχεραίνει την κατάσταση.
Όταν ένα περιστατικό δεν έχει θετική εξέλιξη, η φόρτιση είναι μεγαλύτερη. Ο εργαζόμενος πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίσει τα συμπτώματα που προκαλεί η συσσώρευση αρκετών αρνητικών γεγονότων και να ζητήσει άμεσα ψυχολογική υποστήριξη από ειδικούς. Πολλές έρευνες δείχνουν ότι η «ψυχοθεραπεία» που κάνουν εργαζόμενοι με το στενό τους κύκλο, βοηθάει στο να μην νοσήσει τόσο εύκολα από ότι αν τα κράταγε όλα μέσα του. (Αναγνωστόπουλος &Παπαδάτου)
Δ. Οι εργαζόμενοι στην υγεία συχνά δουλεύουν σε κυλιόμενες βάρδιες ή σε γενικές 24άωρες εφημερίες, χωρίς να υπάρχει η απαραίτητη ανάπαυση. Επίσης το γρήγορο φαγητό και η αποσυμπιέση του στρες μέσω του καπνίσματος σε συνδυασμό με τα υψηλά επίπεδα σε πρόσληψη καφεΐνης για να ανταπεξέλθουν στις νυχτερινές βάρδιες, μειώνουν την ποιότητα της σωματικής υγείας. Η άσκηση συχνά απουσιάζει λόγω της έλλειψης χρόνου.
Συνεπώς, η σωστή διατροφή και η άσκηση συνοδευόμενη από την απαραίτητη ανάπαυση μπορούν να ενισχύσουν τον οργανισμό να μειώσει αισθητά τα επίπεδα ανάπτυξης του άγχους, έτσι ώστε το άτομο να μην οδηγείται στο χρόνιο στρες, αποτρέποντας στην συνέχεια την εμφάνιση, αλλά και την αύξηση των επιπέδων του φαινομένου της Εργασιακής Εξάντλησης (Bährer-Kohler,2013).
Ε. Η δυνατότητα του εργαζομένου να διαλέξει συγκεκριμένο πόστο, εργασία ή τμήμα εάν μιλάμε για κάποιο νοσοκομείο, του δίνει το ψυχολογικό προβάδισμα να ανταπεξέλθει σε μια στρεσογόνο εργασιακή πίεση. Οι επιδόσεις σε εργασία θα είναι αυξημένες λόγω του ενδιαφέροντος που θα επιδεικνύει στη συγκεκριμένη θέση. Ο σχεδιασμός των θέσεων εργασίας και το δικαίωμα επιλογής τους από τους ίδιους, βοηθάει τους εργαζόμενους να κρίνουν τον εαυτό τους για την επιλογή τους, ενισχύοντας έτσι το ηθικό τους.
Η επιλογή της τοποθέτησής τους που γίνεται αναγκαστικά από τρίτους δημιουργεί εργασιακή πίεση, κούραση, μείωση απόδοσης κ.α. και γενικότερα ενισχύουν την εμφάνιση του Συνδρόμου. Ακόμη και εάν η θέση έχει επιλεγεί από τον ίδιο τον υπάλληλο με την πάροδο του χρόνου ενδέχεται να επέλθει η ρουτίνα.
Η καλύτερη αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου είναι η συχνή αλλαγή στα τμήματα, με την πάντα κατάλληλη για απόδοση κυκλικότητα.
Για να υπάρχει αποτέλεσμα και θετικό πρόσημο και στις δυο πλευρές πρέπει αυτό να γίνεται με τη σύμφωνη γνώμη του επαγγελματία και όχι επιτακτικά, διότι αλλιώς θα επέλθουμε στην αρχική κατάσταση και έτσι η εμφάνιση του Συνδρόμου στη νέα θέση εργασίας θα είναι αναπόφευκτη. (Κάντας, 1995)
ΣΤ. Με την έναρξη της εργασίας γίνεται ένας διαχωρισμός μεταξύ του οικογενειακού βίου και της εργασίας. Συχνά οι εργαζόμενοι λένε ότι τα προβλήματα της δουλειάς μένουν έξω από την πόρτα του σπιτιού. Με την πάροδο του χρόνου όμως και σε επαγγέλματα που έχουν ένταση και στρες αυτό αρχίζει να φθείρει. Άλλες φορές συμβαίνει και το αντίθετο, προβλήματα προσωπικά δηλαδή «ακουμπάνε» τον επαγγελματία κατά την εργασία του.
Σε επείγοντα περιστατικά ενδεχομένως να οδηγηθούν σε λάθη τα οποία όταν πέσουν στη αντίληψη του επαγγελματία πιθανότατα θα τον γεμίσουν με ενοχές και θα του αυξήσουν το άγχος.
Όσο μεγαλώνει ο εργαζόμενος κάνει τη δική του οικογένεια, αποκτά παιδιά, τα οποία χρειάζονται χρόνο μαζί του, για αυτό είναι σημαντικό να κάνει πράξη τον διαχωρισμό εργασίας και σπιτιού. Επιπλέον, η κοινωνική συναναστροφή με φίλους είναι σημαντική και σε συνδυασμό με το χρόνο που αφιερώνει ο εργαζόμενος στους φίλους λειτουργούν ως πρόληψη και σωστή αντιμετώπιση του burnout. (Bährer-Kohler,2013)
1.7.3. Παρεμβάσεις σε οργανωτικό επίπεδο
Α. Ο κάθε προϊστάμενος θα πρέπει να αναγνωρίσει τις δεξιότητες και την επιθυμία του εργαζομένου για την κατάλληλη θέση. Η διοίκηση θα πρέπει να κάνει πράξη αυτήν την πρόταση για να έχει σαν αποτέλεσμα την αποδοτικότητα του υπαλλήλου, την εύνοια και τη συνοχή της ομάδας εργασίας μέσα από την ομαλή συνεργασία. Επίσης το άτομο γνωρίζοντας τα καθήκοντά του δεν θα βιώνει καθημερινά άγχος, που θα τον οδηγήσει στην Εργασιακή Εξουθένωση.
Β. Η αυταρχική και γραφειοκρατική διοίκηση που συναντάμε στα ελληνικά νοσοκομεία δεν βοηθάει να μην εμφανιστεί το Σύνδρομο, επίσης λόγω και της γραφειοκρατίας είναι δύσκολη η εύρεση βοήθειας και στήριξης από τους προϊσταμένους ή άλλες κοινωνικές υπηρεσίες. Για αυτό πρέπει να δημιουργηθεί μια δημοκρατική διοίκηση.
Από αρκετούς μελετητές έχει καταγραφεί ότι μειώνει αισθητά την πιθανότητα εμφάνισης του συνδρόμου της ΕΕ. Η δημοκρατική διοίκηση συμβάλει τόσο στην πρόληψη όσο και στην αντιμετώπιση της Εργασιακής Κόπωσης, ενώ η αυταρχική την ενισχύει.
Στις δημοκρατικές διοικήσεις ο κάθε εργαζόμενος έχει την δική του αξία, μπορεί να εκφράσει τις απόψεις του και να διαφωνήσει χωρίς φόβο, να προτείνει λύσεις και να κρίνει αποτελέσματα.
Μια απροσεξία ή ένας λάθος δεν γίνεται εύκολα αίτιο παρατήρησης ή κριτικής. Υπάρχει σεβασμός και συνεργασία ανάμεσα στο προσωπικό. Αναθέτονται ευθύνες και πρωτοβουλίες σε όλους τους εργαζομένους, κάνοντάς τους έτσι να νιώσουν σημαντικοί κρίκοι του οργανισμού και ότι τόσο οι δυνατότητες όσο και οι ικανότητές τους είναι σημαντικές.
Τα προσωπικά συμφέροντα δεν έχουν θέση σε τέτοιες μορφές διοίκησης. Το κλίμα αλληλοσυμπαράστασης και αλληλοσυγκάλυψης είναι μεγάλο. Οι συχνές συζητήσεις μεταξύ τους, για τα προβλήματα και καταστάσεις που βιώνουν, βοηθάνε στην επίλυση και θα ξεπεράσουν μέσα από αυτές αρκετές προσωπικές ψυχολογικές πιέσεις στον χώρο εργασίας. (Παπαλεξανδρή & Μπουραντάς, 2003)
Γ. Όταν ένα άτομο εργάζεται αρκετό διάστημα σε μια συγκεκριμένη θέση εργασίας, κάποια στιγμή η κατάσταση αυτή επιφέρει την ρουτίνα και αρχίζει να αποστασιοποιείται συναισθηματικά. Η υπηρεσία με ενέργειές της θα πρέπει να προβεί σε ένα πρόγραμμα κυκλικότητας των εργαζομένων σε όλα τα τμήματα, σύμφωνα με την συγκατάθεση τους. Ο εργαζόμενος δεν πρέπει να νιώσει παγιδευμένος σε μία κατάσταση, η οποία θα του προκαλεί άγχος. (Αναγνωστόπουλος & Παπαδάτου , 1986)
Πολλοί εργαζόμενοι εργάζονται σε τμήματα με ελλιπή φωτισμό, με την κυκλοφορία του αέρα να γίνεται από μηχανήματα, δημιουργώντας κούραση για τον οργανισμό και πτώση του ανοσοποιητικού, κάποιοι άλλοι εργαζόμενοι βρίσκονται σε τμήματα πχ με χρόνιους ασθενείς του τελικού σταδίου ζωής και η συχνή επαφή με το θάνατο επιφέρει ψυχολογική φόρτιση.
Τα μέτρα αντιμετώπισης σε αυτήν την περίπτωση είναι εκτός από την αλλαγή του τομέα ευθύνης τους να δοθούν κάποιες επιπρόσθετες άδειες κλειστού τμήματος ή μειωμένου ωραρίου ή κάποιων έξτρα ρεπό, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στον εργαζόμενο να ξεκουραστεί, να αποφορτιστεί και να ηρεμήσει. (Jones, 1999)
Δ. Αν και οι εργαζόμενοι στην υγεία συναναστρέφονται με επιστήμονες της ψυχικής υγείας εντούτοις δεν έχουν δημιουργηθεί ομάδες υποστήριξης, ώστε ο εργαζόμενος να μπορέσει να απευθύνεται όταν το χρειάζεται. Άρα ως μέτρο για βελτίωση της ψυχικής υγείας μια τέτοια ομάδα θα ενεργούσε θετικά. (Δούκα , 2004)
Αυτές οι ομάδες υποστήριξης με το ειδικευόμενο προσωπικό που τους απαρτίζει, είναι σε θέση να αναγνωρίσουν ψυχολογικές καταστάσεις που βιώνει ο ασθενής, χωρίς εκείνος να τις έχει εντοπίσει ή να το γνωρίζει αλλά να μην το έχει αποδεχτεί.
Μέσα από συζητήσεις βρίσκουν εναλλακτικές μεθόδους προσέγγισης ή θεραπείας, ενισχύοντας ταυτόχρονα μέσα από τις επιτυχίες και την αυτοπεποίθησή τους. (Αναγνωστόπουλος & Παπαδάτου, 1999)
Σε μια τέτοια ομάδα μέσα από τις αληθινές ιστορίες, την παράθεση των προσωπικών βιωμάτων και την ανταλλαγή προβληματισμών δημιουργούνται μεγάλοι δεσμοί μεταξύ των μελών. Δεσμοί, οι οποίοι σημαίνουν αλληλοκατανόηση, αλληλοϋποστήριξη, αλληλοσεβασμό έχουν την ευκαιρία να οδηγήσουν στην αποφυγή της αύξησης του επιπέδου της απομόνωσης, του άγχους και κατ’ επέκταση του Συνδρόμου της Επαγγελματικής Εξουθένωσης.
Η καλή επαγγελματική σταδιοδρομία που οδηγεί στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησης, έχει αντίκτυπο και στην οικογένεια του εργαζόμενου αλλά και στους ασθενείς που φροντίζει. Αυτό σημαίνει ότι αυξάνεται η ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών μέσα από την φροντίδα που λαμβάνουν από ένα υγιές άτομο. (Πανταζοπούλου- Φωτεινέα, 2003)
Ε. Οι γνώσεις που αποκτούν οι επαγγελματίες υγείας στη βασική τους εκπαίδευση έχουν να κάνουν με χειρισμούς νοσηλευτικών, διασωστικών και ιατρικών πράξεων. Η εκπαίδευση στην προσέγγιση και αντιμετώπιση ενός ασθενή από τη μεριά της ψυχολογίας της ενσυναίσθησης δεν διδάσκεται ακόμη στα ΙΕΚ ή την τριτοβάθμια εκπαίδευση αυτών των κλάδων.
Επίσης δεν διδάσκονται ούτε οι δεξιότητες για αποφόρτιση του εργαζομένου από την ψυχολογική πίεση. Ο εργαζόμενος αντιμετωπίζει όλους τους ασθενείς στην αρχή της καριέρας του με τον ίδιο τρόπο και μαθαίνει συμπεριφορές προσέγγισης από τους παλαιότερους συνάδελφους.
Η ψυχολογική πίεση που όμως νιώθει όταν αντιμετωπίζει ασθενείς ή συγγενείς με συναισθηματική φόρτιση λόγου χάρη ενός επικείμενου θανάτου ή ενασχόλησή του σε ένα τμήμα ενός παιδιατρικού ογκολογικού νοσοκομείου, του δημιουργεί το συναίσθημα ότι δεν έχει τις απαιτούμενες γνώσεις για να ανταπεξέλθει σε τέτοιο χειρισμό ο οποίος απαιτεί και ψυχολογική στήριξη.
Ο εργαζόμενος νιώθει ότι ενδεχομένως βρίσκεται σε αδιέξοδο λόγω της αδυναμίας του να ανταποκριθεί στις ανάγκες, καθώς και στις προσδοκίες των ασθενών του με αποτέλεσμα να αυξάνονται ολοένα τα επίπεδα άγχους του.
Σαν μέτρο προτείνεται η διοίκηση να οργανώνει και να πραγματοποιεί συνεχιζόμενη εκπαίδευση μέσα από σεμινάρια και διαλέξεις γύρω από θέματα που αφορούν στην ψυχική φροντίδα των ασθενών και των οικογενειών τους, καθώς και γύρω από θέματα που αφορούν στις νέες γνώσεις στον τομέα της ιατρικής, της προ-νοσοκομειακής και της νοσηλευτικής. (Αναγνωστόπουλος & Παπαδάτου, 1999)
Η συνεχής εκπαίδευση του προσωπικού που εργάζεται στην υγεία κρίνεται απαραίτητη για τον εμπλουτισμό των γνώσεων σε νέες τεχνολογίες και νέων πρωτόκολλων, υπενθύμιση των παλαιών δεξιοτήτων και τη διαμόρφωση των στάσεων και της συμπεριφοράς απέναντι στην ομάδα συνεργασίας, ώστε να έχουν οι ασθενείς και οι συγγενείς τους την πρέπουσα αντιμετώπιση. Τόσο η αυτοπραγμάτωση, όσο και η ικανοποίηση των εξυπηρετουμένων από τον επαγγελματία θα οδηγήσουν στην πρόληψη, αλλά και στην αντιμετώπιση του φαινομένου της Επαγγελματικής Εξουθένωσης .
1.8 Εμπειρική προσέγγιση του συνδρόμου ΕΕ
Οι εργαζόμενοι στο ΕΚΑΒ ανήκουν στο παραϊατρικό προσωπικό που μέσα από πρωτογενείς έρευνες διαφαίνεται ότι το Σύνδρομο ΕΕ είναι υπαρκτό σε αυτή την ομάδα. Εργαζόμενοι που είναι στα επαγγέλματα υγείας έχουν επιπλέον επαγγελματικό άγχος λόγω των κρίσιμων αποφάσεων που παίρνουν σε ελάχιστο χρονικό διάστημα και με ορατό το κίνδυνο λανθασμένης επιλογής έρχονται κάποιες φορές αντιμέτωποι με τη δικαιοσύνη ή με τις τύψεις τους.
Εργάζονται κάτω από άσχημες καιρικές συνθήκες, με καταπόνηση του σώματός τους όλο το έτος και σε κυλιόμενο ωράριο.
Απέχουν πολλές φορές από εορτές και περνούν αρκετές ώρες μακριά από την οικογένειά τους λόγω εργασίας.
Βιώνουν ψυχολογικές καταστάσεις έντονες και με συναισθηματική φόρτιση, σε περιβάλλον όχι ασφαλές όπως του νοσοκομείου, κινδυνεύοντας ανά πασά στιγμή η σωματική τους ακεραιότητα.
Κινδυνεύουν από τις ψυχολογικές διαταραχές και διακυμάνσεις των συγγενών και φίλων των ασθενών που έχουν να κάνουν με σωματική και λεκτική βία.
Οι εργαζόμενοι του ΕΚΑΒ είναι οι πρώτοι αποδέκτες που δέχονται παράπονα και ύβρεις ενός κακού συστήματος υγείας.
Επιπλέον τους λείπει η ανάλογη αναγνώριση από την πολιτεία ως προς την ονομασία και το είδος των επαγγελματικών δικαιωμάτων τους.
Τους λείπει η έμπρακτη υποστήριξη της πολιτείας στην αναγνώριση του επαγγέλματος ως βαρύ και ανθυγιεινό. Μια αναγνώριση που έχει γίνει μόνο στους εργαζομένους του ιδιωτικού τομέα, εξαιρώντας τους εργαζομένους του εθνικού φορέα από αυτή την παροχή.
Η μη αναγνώριση ακόμη και από μεγάλη μερίδα του πληθυσμού που τους αποδίδει εσφαλμένα άλλο επαγγελματικό τίτλο δημιουργεί έλλειψη διάθεσης, καθώς και ότι η σωματική κούραση δημιουργεί εξάντληση, η ρουτίνα από τα πολλά περιστατικά εκ των οποίων αρκετά από αυτά δεν είναι επείγοντα αλλά γίνεται κατάχρηση της υπηρεσίας των ασθενοφόρων δημιουργεί τη συναισθηματική εξάντληση.
Επιπρόσθετα, η στασιμότητα στην εξέλιξη των δεξιοτήτων και την αναβάθμιση της εκπαίδευσης τους σε τριτοβάθμια, συμβάλει στην έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων και την εμφάνιση ΕΕ.
Η συνεύρεση των παλιών υπάλληλων με νέους έχει σαν αρνητικό αντίκτυπο τη δημιουργία κυνικότητας ως προ της αντιμετώπιση των ασθενών από τους νέο προσληφθέντες υπάλληλους ακολουθώντας συνήθειες και πρακτικές ανθρώπων που έχουν κουραστεί και έχουν «καεί» ψυχολογικά, έχοντας υψηλά επίπεδα ΕΕ. Οι εργαζόμενοι στο ΕΚΑΒ για να παρέχουν υψηλού επιπέδου πρωτοβάθμια φροντίδα με ποιοτικά χαρακτηριστικά πρέπει να έχουν καλή σωματική και ψυχική υγεία.
1.9 Βurnout και πως επηρεάστηκε από την πανδημία.
Ο νέος κορονοϊός με την ονομασία “covid-19” παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην περιοχή Γιουχάν της Κίνας, τον Δεκέμβριο του 2019 και η εξάπλωσή του ήταν ραγδαία σε πολλές χώρες. Ο ιός μεταδίδεται κυρίως μέσω των σταγονιδίων που αποβάλλονται κατά την εκπνοή, τον βήχα ή το φτέρνισμα. Τα σταγονίδια αυτά μένουν στις επιφάνειες και είναι πολύ ανθεκτικά στις θερμοκρασίες και στο χρόνο.
Αυτός είναι και ο λόγος της σημαντικότητας των μέτρων προστασίας όπως η χρήση μάσκας, το σχολαστικό πλύσιμο των χεριών, η χρήση αντισηπτικού και η αποφυγή αγγίγματος του προσώπου, της μύτης ή των ματιών. Οι περισσότεροι άνθρωποι συνήθως εκδηλώνουν ήπια έως μέτρια συμπτωματολογία όταν νοσήσουν από τον κορονοϊό και αναρρώνουν εξωνοσοκομειακά με τη θεραπεία που συστήνει ο οικογενειακός ιατρός . Το μεγάλο πλήγμα στην Ευρώπη άρχισε από την Ιταλία και το διαδέχθηκε η Ισπανία.
Στην Ελλάδα, ο ιός ήρθε στα τέλη Φεβρουάριου του 2020, ανακοινώνοντας και το πρώτο επίσημο καταγεγραμμένο κρούσμα στο νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης ΑΧΕΠΑ. Η κυβέρνηση τότε μελετώντας τις χώρες που είχαν πληγεί βάναυσα άρχισε να εφαρμόζει μια σειρά μέτρων που αφορούσαν στην πρόληψη για τη διασπορά του ιού καθώς και επιφυλακή των νοσοκομείων και του ΕΚΑΒ για την αντιμετώπιση της νόσου.
Στα μέτρα αυτά ήταν και η αναστολή αδειών των υγειονομικών. Ο αρχικός προγραμματισμός των μέτρων ήταν να προφυλαχθεί το ΕΣΥ για να μπορέσει να ανταπεξέλθει εάν τα κρούσματα ήταν αρκετά. Έτσι σε σύντομο χρονικό διάστημα εφαρμόστηκε η καραντίνα και η απαγόρευση κυκλοφορίας. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη αποφόρτιση των ΜΕΘ από σοβαρά τροχαία λόγω των ελάχιστων μετακινήσεων ή των εργατικών ατυχημάτων.
Επίσης πραγματοποιήθηκε ακύρωση προγραμματισμένων χειρουργείων, όπου προβλεπόταν ότι δεν θα χρειάζονταν επιπλέον νοσηλεία σε περίπτωση μεταχειρουργικών βλαβών. Ζητήθηκε ενεργός ρόλος από τους πολίτες και τους επιχειρηματίες να συμβάλουν είτε με τηλεργασία είτε με το κλείσιμο επιχειρήσεων για μείωση του συνωστισμού. Δημιουργήθηκαν νέες συνθήκες εργασίας για τους επαγγελματίες υγείας, νέα τμήματα υποδομής υπόπτων περιστατικών καθώς και νοσοκομεία έφυγαν από τις γενικές εφημερίες και έγιναν αμιγώς για covid.
Δημιουργήθηκε η ανάγκη για άνοιγμα νέων ΜΕΘ και εύρεση μέσων ατομικού εξοπλισμού για προφύλαξη των υγειονομικών όπως μάσκες απλές, στολές μολυσματικών υλικών, προσωπίδες, γυαλιά προστατευτικά και μάσκες υψηλής προστασίας. (FFp3 ή 2 &KN95)
Άρχισε να αναζητείται νέο προσωπικό να στελεχώσει τις ΜΕΘ και να αναπληρώσει τους εργαζομένους που βγήκαν σε άδεια ειδικού σκοπού για να προστατευτούν από την έκθεση τους στον ιό λόγω του βεβαρυμμένου ιατρικού ιστορικού.
Αυτές οι νέες συνθήκες εργασίας πολύ πιθανόν οδηγήσουν τους επαγγελματίες υγείας να αισθανθούν κόπωση, εξάντληση, να νιώθουν ανασφάλεια εάν πρέπει να συνεργαστούν με νέους υπάλληλους και οι νέοι υπάλληλοι να νιώθουν και αυτοί το ίδιο, λόγω του ότι δεν έχουν το απαιτούμενο χρόνο που χρειάζεται να εκπαιδευτούν σε εξειδικευμένα τμήματα, επίσης υπάρχει το αίσθημα απομάκρυνσης από την εργασία τους λόγω φόβου έκθεσης στην covid.
Έντονα είναι και τα προβλήματα στην επικοινωνία με τους ασθενείς μέσα από τις στολές προστασίας, τα οποία οδηγούν τον επαγγελματία να δυσανασχετεί και να νιώθει αναποτελεσματικός.
Όλα τα παραπάνω δημιουργούν επιπλέον άγχος και προσθέτουν μία ακόμα πιθανή αιτία για την εμφάνιση Επαγγελματικής Εξουθένωσης.
Η πανδημία είναι ένας παράγοντας που επηρεάζει τους εργαζομένους στην υγεία για την εμφάνιση ΕΕ. Στην αρχή της αντιμετώπισης της πανδημίας, είναι δυνατόν να υπάρχουν σωματικά και ψυχικά αποθέματα στους επαγγελματίες υγείας οι οποίοι με αυταπάρνηση και επιδεικνύοντας επαγγελματισμό, βρίσκονται όλοι με υπευθυνότητα στην πρώτη γραμμή.
Τα ΜΜΕ βοήθησαν στην ενθάρρυνση και την εμψύχωση των Υγειονομικών. Η έμπρακτη στήριξη από επιχειρήσεις αλλά και απλούς πολίτες μέσω δωρεών έδωσε την αίσθηση ότι οι αγώνες που κάνουν έχουν αναγνώριση και ότι σε αυτή την μάχη υπάρχει αποκούμπι για βοήθεια από τον διπλανό. Η πολιτική ηγεσία εμψύχωσε τον κλάδο μέσα από εξαγγελίες για οικονομική ενίσχυση και αναγνώριση του επαγγέλματος ότι είναι ειδικών συνθηκών.
Στην πάροδο του χρόνου όμως και καθώς τα περιστατικά αυξανόταν, οι προσλήψεις για να ενισχυθεί το σύστημα δεν ήταν αρκετές. Λόγω ελλείψεως υλικών γινόταν συχνή αναπροσαρμογή των οδηγιών για τη χρήση μάσκας, επίσης υπήρχε μια αντικρουόμενη οδηγία όπου οι πολίτες που εκτέθηκαν σε θετικό κρούσμα θα παραμείνουν σε καραντίνα για 14 ήμερες, ενώ οι υγειονομικοί για 7 ήμερες, στη συνέχεια μειώθηκε ο χρόνος στις 4 ημέρες για τους ΕΥ ενώ στους πολίτες ο χρόνος παραμονής σε καραντίνα έμεινε αμετάβλητος.
Οι εργαζόμενοι ακόμη και σήμερα εργάζονται χωρίς να έχουν λάβει τις άδειες που δικαιούνται. Οι βάρδιες αυξήθηκαν. Μέχρι σήμερα το Υπουργείο Υγείας δεν έχει αναγνωρίσει το επάγγελμα ως βαρύ και ανθυγιεινό παρότι η έκθεση σε μολυσματικούς παράγοντες θέτουν τον εργαζόμενο σε κίνδυνο και οδηγούν ακόμη και στο θάνατο.
Η οικονομική ενίσχυση δόθηκε μόνο για ένα χρόνο και κατά την περίοδο του Πάσχα σαν εποχικό έξτρα δώρο χωρίς να έχει μόνιμο χαρακτήρα, όπως ίσχυε πριν το 2013 και όπως συνεχίζει να ισχύει για τους εργαζομένους στον ιδιωτικό τομέα. Μετά την παρέμβαση των σωματείων και των ομοσπονδιών και προς αποφυγή περαιτέρω διασποράς του ιού δόθηκαν επικυρωμένες νέες οδηγίες για τη σωστή απόρριψη των μολυσματικών υλικών, την εφαρμογή στολών, την συχνή αλλαγή των ΜΑΠ.
Ζητήθηκε με διαμαρτυρίες των εργαζομένων η αναπλήρωση των κενών θέσεων με προσλήψεις μόνιμου χαρακτήρα, καθώς και η αγορά υλικών και ΜΑΠ. Επίσης από τα πάγια αιτήματά τους ήταν και είναι ο θάνατος εργαζομένου από covid να θεωρηθεί εργατικό ατύχημα.
Συνεπώς η εξάντληση του προσωπικού από τις συνεχόμενες βάρδιες, η περικοπή αδειών, η απαίτηση να αντιληφθούν και να αποδεχθούν ότι λόγω της επιδημίας έγιναν αυτές οι περικοπές, η διαχείριση περιστατικών με νέα πρωτόκολλα και νέο εξοπλισμό, η δημιουργία ανασφάλειας από την εξάπλωση του ιού στο ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, η καραντίνα και οι άδειες ειδικού σκοπού και τώρα οι αναστολές εργασίας λόγω ανεμβολίαστων, μείωσαν ακόμη περισσότερο το εργατικό δυναμικό που εργάζονται σε δημόσιους οργανισμούς υγείας, ενισχύοντας πιθανότατα την αύξηση των ποσοστών της Επαγγελματικής Εξουθένωσης εξαιτίας πρόσθετης κόπωσης.
Όταν το προσωπικό είναι ήδη κουρασμένο από τις ελλείψεις σε άτομα και υλικά, τα νοσοκομεία έχουν πληρότητα άνω των δυνατοτήτων τους από ασθενείς, οι διακομιδές με ασθενοφόρα έχουν αυξηθεί, ο στόλος τους έχει μειωθεί από την παλαιότητα και δεν έχει γίνει διαγωνισμός για αγορά 40 νέων (σ.σ. στην Αττική η τελευταία αγορά ασθενοφόρων έγινε το 2004) ενώ οι περισσότεροι εργαζόμενοι βρίσκονται κοντά στην περίοδο συνταξιοδότησής τους, ως συνέπεια όλων των παραπάνω έχει φανεί ότι είναι πιο πιθανή η εμφάνιση του Συνδρόμου Επαγγελματικής Εξουθένωσης. (Gómez-Urquiza, 2017)
Σύμφωνα με την προηγούμενη ανάλυση, οι φορείς υγείας πρέπει να οργανώσουν τις στρατηγικές για την πρόληψη και την προστασία των εργαζόμενων τους από τη μετάδοση του ιού, με την εξασφάλιση καλών συνθηκών υγιεινής, επαρκούς εξοπλισμού, ψυχολογικής υποστήριξης.
Με σκοπό να αντιμετωπίσουν τα συμπτώματα εξουθένωσης που είναι πιθανό να εμφανιστούν στο προσωπικό αλλά και τυχόν μετατραυματικό άγχος, η πολιτική ηγεσία πρέπει να βοηθήσει οικονομικά και να εγκρίνει τέτοιες πρωτοβουλίες. (Burdorf, Porru&Rugulies, 2020)
Οι έρευνες για αύξηση εργασιακού burnout που έγιναν στις ΗΠΑ από τις Mc Kinsey & Company και LeanIn (η έκθεση δημοσιεύτηκε στο CNN), ανάμεσα σε διάφορους οργανισμούς (όχι μόνο σε επαγγέλματα υγείας), επιβεβαίωσαν μια αύξηση στην περίοδο της πανδημίας από το 32% σε 42% για τις γυναίκες και από το 28% στο 35% στους άνδρες μέσα σε ένα χρόνο.
Μεγάλο ήταν και το ποσοστό που σκέφτηκε να παραιτηθεί από τη δουλειά του ή την επαγγελματική του ανέλιξη (μια στις τρεις γυναίκες). (Αναδημοσίευση στα ελληνικά The LiFO team 30.9.2021 προσβάσιμη στις 6/10/21)
Μια ακόμη έκθεση από τη Γερμανία επιβεβαιώνει την αύξηση της πρόθεσης των ανθρώπων να ζητήσουν ψυχοθεραπεία χωρίς βέβαια να φαίνεται ότι η επιδημία προσβάλει και την ψυχοσύνθεση εκτός από τη γενική υγεία των ανθρώπων.
Η αύξηση αποτυπώνεται σε ποσοστό 40% σύμφωνα με την αναφορά στην DW από τον Γενς Μπάας, διευθύνοντα σύμβουλο στο γερμανικό ταμείο υγείας Τechniker Krankenkasse. Το ταμείο συχνά δημοσιεύει αναφορές για θέματα υγείας των Γερμανών ασφαλισμένων.
Στην τελευταία του αναφορά που περιλαμβάνει δημοσκόπηση του ινστιτούτου Forsa καθώς και έρευνα του Τεχνικού Πανεπιστημίου του Κέμνιντς, το 42% των ερωτηθέντων δήλωναν ότι βιώνουν «βαριά ή πολύ βαριά» την περίοδο της πανδημίας. Τον Μάιο του 2020 το ποσοστό αυτό ανερχόταν στο 35%. Αυτή η αύξηση αποδίδεται από εκτιμήσεις ότι οδηγείται στη συμφόρηση των γεγονότων χωρίς αποσυμπίεση οδηγώντας στην συνέχεια σε βαριά μορφής Επαγγελματική Εξουθένωση (Ζαμπίνε Κίνκαρτς, Επιμέλεια: Δήμητρα Κυρανούδη, in.gr προσβάσιμη στις 5/10/21)
Συνεχίζεται…
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΠΡΟΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ (Μέρος Πρώτο)
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΠΡΟΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ (Μέρος Δεύτερο)
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΠΡΟΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ (Μέρος Τρίτο)
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΠΡΟΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ (Μέρος Τέταρτο)
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΠΡΟΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΖΥΓΟΥΡΗΣ Κ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ
ΑΘΗΝΑ 2022
ΔΙΑΣΩΣΤΕΣ ΡΟΔΟΥ
