Κριερής Δημήτριος
Αξιωματικός ΕΛ.ΑΣ.
Μaster Διαχείρισης Κρίσεων Μαζικών Καταστροφών και Επειγουσών Καταστάσεων
Διαλογή και Περισυλλογή των Θυμάτων
Πρώτη μέριμνα του επιχειρησιακού έργου είναι ο εντοπισμός και τυχόν απεγκλωβισμός των επιζώντων από τις δυνάμεις έρευνας και διάσωσης και η διαλογή των τραυματιών (triage) από τις ιατρικές υπηρεσίες.
Ουσιαστικά το triage αποτελεί μια διαδικασία με την οποία τα θύματα διαχωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με το είδος και τον τύπο των τραυματισμών, και κυρίως ανάλογα με το κατά πόσον οι τραυματισμοί αυτοί είναι απειλητικοί για τη ζωή (Jenkins et al, 2007).
Γενικά υπάρχουν πολλά και διαφορετικά συστήματα triage τα οποία δε θα αναλυθούν στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης καθώς η Δ.Μ.Α.Ζ. ξεκινά μετά την ολοκλήρωση του triage.
Τα περισσότερα όμως συστήματα triage συντείνουν στο γεγονός πως υπάρχουν 4 ομάδες ταξινόμησης των θυμάτων μιας μαζικής καταστροφής, οι οποίες χαρακτηρίζονται από διακριτά χρώματα (Lerner et al, 2011):
Ετικέτα που χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια του Triage για την επισήμανση των θυμάτων.
Εφόσον ολοκληρωθεί η διαλογή των τραυματιών και η διακομιδή και προνοσοκομειακή περίθαλψη των επιζώντων τραυματιών, ξεκινά η περισυλλογή των σορών των θυμάτων.
Η περισυλλογή των σορών μπορεί να διαρκέσει από λίγες ώρες έως μέρες ή και εβδομάδες ανάλογα με τον αριθμό των θανόντων, καθώς και τη διασπορά των σορών ή των διαμελισμένων μελών τους.
Συνήθως, οι πιο δύσκολες περιπτώσεις είναι οι σεισμοί που υπάρχουν παγιδευμένοι σοροί θυμάτων κάτω από ερείπια καθώς και οι ισχυρές εκρήξεις που μπορεί να προκαλέσουν την εκτίναξη των σορών σε πολύ μακρινά σημεία (Massachusetts Emergency Management Agency, 2011).
Στο παρακάτω πίνακα, εμφανίζονται συνοπτικά οι βασικές αρχές περισυλλογής των σορών σύμφωνα με τις προδιαγραφές του P.A.H.O. και W.H.O. (2006) και της Interpol (2009):
Προσωρινή Φύλαξη των Σορών
Εάν το πλήθος των σορών είναι πολύ μεγάλο ή πολύ μακριά από κάποιο νεκροτομείο, η άμεση φύλαξη των πτωμάτων είναι απαραίτητη δεδομένου ότι σε ζεστά κλίματα η διαδικασία της αποσύνθεσης τις πρώτες 12-48 ώρες εξελίσσεται γοργά, δυσχεραίνοντας την αναγνώριση των χαρακτηριστικών του προσώπου ενός πτώματος.
Η ψυχρή αποθήκευση, επιβραδύνει τους ρυθμούς αποσύνθεσης και διατηρεί το ? για αναγνώριση. Η ψύξη θα πρέπει να κυμαίνεται ανάμεσα στους 2-4°C. (P.A.H.O. και W.H.O., 2006)
Θα πρέπει να έχουν προβλεφθεί εκ των προτέρων χώροι ψύξης που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε ένα καταστροφικό συμβάν, όπως για παράδειγμα φορτηγά – ψυγεία.
Αν δε μπορεί να βρεθεί τρόπος αποθήκευσης με ψύξη, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική λύση η προσωρινή ταφή καθώς η θερμοκρασία του εδάφους είναι πάντα μικρότερη από αυτή της επιφάνειας, παρέχοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα είδος φυσικής ψύξης.
Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αποφεύγονται τα νοσοκομεία, επειδή σε τέτοια περιστατικά δέχονται μεγάλο αριθμό τραυματιών, συγγενών και δημοσιογράφων οπότε η μεταφορά των νεκρών θα επιβάρυνε περαιτέρω τη λειτουργία τους (California Office of Emergency Services, 2007).
Κατά την αποθήκευση τα πτώματα θα πρέπει να παραμένουν τυλιγμένα στο νεκρόσακο ή το σεντόνι.
Η προσωρινή ταφή θα πρέπει να ακολουθεί τις ακόλουθες αρχές (P.A.H.O. και W.H.O., 2006):
• Να χρησιμοποιείται ατομική ταφή για μικρό αριθμό θυμάτων και χαρακώματα για μεγάλο αριθμό θυμάτων
• Η ταφή θα πρέπει να έχει βάθος 1,5 μέτρα και να απέχει τουλάχιστον 200 μέτρα από πηγές πόσιμου νερού.
• Το κάθε πτώμα να απέχει από το άλλο 0,4 μέτρα
• Να μην επικαλύπτει το ένα πτώμα το άλλο αλλά να τοποθετούνται σε ένα επίπεδο.
• Να σηματοδοτείται η θέση του πτώματος στο έδαφος
Η χρήση του ξηρού πάγου8 ενδείκνυται για τη βραχυχρόνια αποθήκευση. Ωστόσο, δε θα πρέπει να τοποθετείται πάνω από τις σορούς καθώς μπορεί να επιφέρει αλλοιώσεις. Απαιτούνται περίπου 10 κιλά ξηρού πάγου για κάθε πτώμα κάθε μέρα ανάλογα με την εξωτερική θερμοκρασία.
Οι αρμόδιοι φορείς που έρχονται σε επαφή με τον ξηρό πάγο θα πρέπει να φοράνε τα απαραίτητα γάντια καθώς η επαφή μπορεί να προκαλέσει κρυοπαγήματα.
Τέλος, η χρήση ξηρού πάγου θα πρέπει να γίνεται σε χώρους που αερίζονται καθώς, το λιώσιμο του πάγου οδηγεί στην απελευθέρωση αερίων διοξειδίου του άνθρακα (CO2) (P.A.H.O. και W.H.O., 2006).
Η χρήση συμβατικού πάγου (παγωμένο νερό Η20) θα πρέπει να αποφεύγεται καθώς απαιτούνται τεράστιες ποσότητες γιατί λιώνει πολύ εύκολα, ενώ δημιουργούνται υγρά απόβλητα τα οποία απαιτούν επιπλέον διαχείριση. Επίσης, το νερό μπορεί να δημιουργήσει φθορές στα πτώματα και τα προσωπικά τους αντικείμενα και επιπλέον μπορεί να μεταφέρει προϊόντα αποσύνθεσης (P.A.H.O. και W.H.O., 2006).
Μεταφορά στο Νεκροτομείο
Μετά τη φύλαξη οι σοροί θα πρέπει να μεταφέρονται σε νεκροτομεία ώστε να λάβει χώρα η διαδικασία της αναγνώρισης. Η μεταφορά γίνεται, με ειδικά εξοπλισμένα φορτηγά- ψυγεία, γραφεία τελετών κ.λπ. Είναι κρίσιμο λάθος η χρήση ασθενοφόρων για τη μεταφορά των νεκρών καθώς είναι πιο σημαντική η χρήση τους για την αρωγή των επιζώντων (Massachusetts Emergency Management Agency, 2011).
To πιο σημαντικό σε αυτό το στάδιο, είναι να εξασφαλιστεί μια αξιοπρεπής και οργανωμένη μεταφορά των σορών. Για το λόγο αυτό απαιτείται εξοικειωμένο και εκπαιδευμένο προσωπικό για τη μεταφορά των σορών στα οχήματα, εξουσιοδοτημένοι και επαγγελματίες οδηγοί και κατάλληλα οχήματα. Καμία σορός δε θα πρέπει να μετακινηθεί μέχρι να δοθεί άδεια από την αρμόδια αρχή που έχει αναλάβει το συντονισμό (National Association of Medical Examiners, 2010).
Επειδή είναι πολύ πιθανό, ο αριθμός των νεκρών να υπερβαίνει τις δυνατότητες του κοντινότερου νεκροτομείου, υπάρχουν 3 εναλλακτικές λύσεις (London Resilience Team, 2007):
• Να ενεργοποιηθεί ένα αυτοσχέδιο προσωρινό νεκροτομείο σε κατάλληλο χώρο, ο οποίος θα έχει εκ των προτέρων προβλεφθεί βάση σχεδίου .
• Να έχει γίνει η απαραίτητη πρόβλεψη ώστε με διάφορα επιπρόσθετα μέσα και την ενεργοποίηση του προσωπικού να επεκταθεί η λειτουργία της υπάρχουσας εγκατάστασης
• Να χρησιμοποιηθούν εγκαταστάσεις όμορων περιοχών Αναγνώριση των Θανόντων Εφόσον οι σοροί μεταφερθούν στο νεκροτομείο, λαμβάνει χώρα η διαδικασία της αναγνώρισης.
Σύμφωνα με την Interpol (2009), τα κριτήρια αναγνώρισης θυμάτων διακρίνονται σε κύρια, δευτερεύοντα και βοηθητικά:
Από τα κύρια χαρακτηριστικά ένα μόνο είναι απαραίτητο για να γίνει η αναγνώριση του θύματος. Από τα δευτερεύοντα θα πρέπει να συνταιριάζονται 2-3 στοιχεία ενώ τα βοηθητικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο επικουρικά (Interpol, 2009).
Η αναγνώριση μπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις.
Πρώτα έρχεται το τεχνικό μέρος που αφορά τη συλλογή πληροφοριών για τους νεκρούς και τα προσωπικά τους αντικείμενα (ante mortem και post mortem στοιχεία).
Σε αυτή τη φάση, παίρνονται αποτυπώματα, φωτογραφίες (Hooft et al, 1989).
Οι φωτογραφίες θα πρέπει να απεικονίζουν (P.A.H.O. και W.H.O., 2006):
• Όλο το μήκος του σώματος από την μπροστινή πλευρά
• Κοντινή εικόνα του προσώπου
• Κοντινή εικόνα κάποιων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του σώματος
• Το πάνω και το κάτω μέρος του σώματος χωριστά
Εικόνα 3 – Ενδεδειγμένη φωτογράφηση σορού για τις ανάγκες της αναγνώρισης. Για τη φωτογράφηση έχει χρησιμοποιηθεί εθελοντής. (P.A.H.O. και W.H.0.,2006 , σελ. 15)
Στη δεύτερη φάση που ονομάζεται τακτική, τα στοιχεία αυτά συνταιριάζονται μεταξύ τους με βάση τα κριτήρια αναγνώρισης. Είναι αυτονόητο πως η διαδικασία αυτή είναι ευκολότερη όταν τα θύματα είναι γνωστά (π.χ. αεροπορικό ατύχημα, φωτιά σε ξενοδοχεία) παρά στις περιπτώσεις που τα στοιχεία ταυτότητας των θυμάτων παραμένουν άγνωστα (π.χ. ατύχημα σε τρένο) (Hooft et al, 1989).
Μπορεί σε ορισμένες χώρες η οπτική αναγνώριση να θεωρείται ως η μόνη αποδεκτή μέθοδος, ωστόσο έχει αποδειχτεί πολλές φορές πως δεν είναι αξιόπιστη. Ο λόγος που χρησιμοποιείται ευρέως η διαδικασία αυτή, είναι ότι μπορεί να πραγματοποιηθεί από μη ειδικούς. Συνεπώς, συντελεί στην εξοικονόμηση πολύτιμου χρόνου που διαφορετικά θα μπορούσε να είχε οδηγήσει στην αλλοίωση των χαρακτηριστικών των νεκρών. (P.A.H.O. και W.H.O., 2006)
Ωστόσο σε κάθε περίπτωση, η οπτική αναγνώριση δε θα πρέπει να εξαντλείται στα λεγόμενα των συγγενών αλλά να συνδυάζεται και με άλλα κριτήρια, ώστε να αποφεύγονται λάθη που μπορεί να έχουν ψυχολογικές και νομικές συνέπειες (Interpol, 2009).
Οι μέθοδοι ανάλυσης DNA, είναι αποτελεσματικές καθώς μπορούν να συμβάλλουν στην ταυτοποίηση πτωμάτων που έχουν υποστεί φθορές και αποσύνθεση καθώς επίσης για τη διάγνωση συγγένειας μεταξύ των θυμάτων και την ανασύσταση των σορών όταν υπάρχουν διασκορπισμένα μέλη (Interpol, 2009).
Ωστόσο, σε περιπτώσεις μαζικών καταστροφών από τις οποίες προκύπτει μεγάλος αριθμός θυμάτων, η χρήση τέτοιων μεθόδων απαιτεί μεγάλο ποσοστό έμπειρων και εκπαιδευμένων επιστημόνων. Παράλληλα, είναι μέθοδοι ακριβές και άκρως απαιτητικές από πλευράς υλικοτεχνικής υποδομής (P.A.H.O. και W.H.O., 2006).
Τα δαχτυλικά αποτυπώματα και τα οδοντικά διαγράμματα είναι σύμφωνα με την Interpol η ασφαλέστερη μέθοδος αναγνώρισης εφόσον βέβαια υπάρχουν αντίστοιχες βάσεις δεδομένων. Αυτοψίες θα πρέπει να γίνονται μόνο σε περιπτώσεις που ο νόμος προστάζει την εξακρίβωση της αιτίας θανάτου, και θα πρέπει να ζητηθεί από τις αρμόδιες αρχές. (Hooft et al, 1989).
Η διαδικασία της αναγνώρισης πρέπει να έχει σχεδιαστεί αποτελεσματικά, να έχουν βρεθεί οι κατάλληλοι χώροι και να έχουν τηρηθεί τα απαραίτητα πρωτόκολλα ώστε να αποφευχθεί η διπλή αναγνώριση και να ελαχιστοποιηθεί η πιθανότητα λανθασμένων ταυτοποιήσεων.
Επίσης, κατά τη διάρκεια της οπτικής αναγνώρισης από τους συγγενείς οι συνθήκες θα πρέπει να είναι οι κατάλληλες ώστε να περιορίζεται η ψυχολογική φόρτιση των συγγενών.
Για παράδειγμα, οι συγγενείς δε θα πρέπει να έρχονται σε οπτική επαφή με το σύνολο των θυμάτων καθώς κάτι τέτοιο μπορεί να έχει ψυχολογικό αντίκτυπο στη ψυχοσύνθεση τους με αποτέλεσμα να μειωθεί η εγκυρότητα της αναγνώρισης. Τα μικρά παιδιά δε θα πρέπει να συμμετέχουν στις διαδικασίες αναγνώρισης (Interpol, 2009).
Τα θύματα που δεν αναγνωρίζονται θα πρέπει να θάβονται σε ξεχωριστό μέρος και να διατηρείται αρχείο της ακριβούς τοποθεσίας τους (Hooft et al, 1989).
Απόδοση των Σορών στους Συγγενείς
Η Δ.Μ.Α.Ζ. απαιτεί σεβασμό προς τους συγγενείς και τις οικογένειες των θυμάτων καθώς και σεβασμό των πολιτιστικών και θρησκευτικών αναγκών και της κοινωνίας που πλήττεται, ακόμα και όταν οι συνήθειες και οι αξίες αυτές λειτουργούν ως τροχοπέδη στην αποτελεσματικότητα της διαχείρισης. Για παράδειγμα, σε φυσικές καταστροφές που έπληξαν μουσουλμανικές περιοχές, όλα οι σοροί των θυμάτων θαφτήκαν το πρώτο εικοσιτετράωρο όπως προστάζουν οι μουσουλμανικοί κανόνες, κάνοντας την καταμέτρηση και την ταυτοποίηση των νεκρών ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα (Morgan et al, 2005).
Κάθε κράτος έχει το καθήκον της περισυλλογής, της αναγνώρισης και της απόδοσης των σορών στους συγγενείς, ενώ σε περίπτωση που αυτό δεν είναι εφικτό το κράτος θα πρέπει να συλλέγει όλα τα απαραίτητα στοιχεία που καθιστούν εφικτή μια μελλοντική αναγνώριση.
Σύμφωνα με την Interpol: «Αναγνωρίζεται πως για νομικούς, θρησκευτικούς, πολιτισμικούς και άλλους λόγους, τα ανθρώπινα όντα έχουν το δικαίωμα να μην χάνουν την ταυτότητά τους μετά το θάνατο» (Interpol, 1997, σελ. 80).
Το γεγονός αυτό, συνεπάγεται πως ακόμα και μετά το θάνατο το κάθε άτομο είναι υποκείμενο δικαιωμάτων.
Η Σύμβαση του Στρασβούργου του Συμβουλίου της Ευρώπης (1973) για τη μεταφορά των σορών μεταξύ των κρατών-μελών, αναφέρεται στην απλοποίηση των διαδικασιών που αφορούν τη διεθνή μεταφορά νεκρών.
Σύμφωνα με την παραπάνω Σύμβαση, η κάθε σορός θα πρέπει να συνοδεύεται κατά τη διεθνή μεταφορά από ένα ειδικό πιστοποιητικό θανάτου που εκδίδει η αρμόδια αρχή προελεύσεως.
Το πιστοποιητικό θα πρέπει να συντάσσεται στην επίσημη γλώσσα του Κράτους που εκδίδεται και σε μια από τις επίσημες γλώσσες του Συμβούλιου της Ευρώπης.
Επίσης στη Σύμβαση περιγράφονται ακριβείς οδηγίες σχετικά με τις συνθήκες μεταφοράς.
Συγκεκριμένα, στο φέρετρο θα πρέπει να περιέχεται μόνο η σορός του ατόμου που αναφέρεται στο πιστοποιητικό θανάτου και τα προσωπικά του είδη. Επίσης το φέρετρο πρέπει να είναι αεροστεγές.
Η απόδοση των σορών, θα πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τα διάφορα τελετουργικά και σε μέρος που θα έχει οριστεί από τις οικογένειες των θυμάτων. Αν υπάρχουν νεκροί από ξένες χώρες, οι τοπικές αρχές θα πρέπει να συνεργάζονται με τις εκάστοτε αρμόδιες πρεσβείες προκειμένου να εξασφαλιστεί η άμεση μεταφορά και φιλοξενία των συγγενών στην πληγείσα χώρα, ενώ θα πρέπει να ληφθεί μέριμνα και για τον επαναπατρισμό των σορών ώστε να ταφούν στη χώρα προέλευσης τους (Ρ.Α.Η.Ο. και W.H.O., 2006).
Η κάθε σορός σε όλες τις θρησκείες και σε όλους τους πολιτισμούς έχει μια ισχυρή συμβολική αξία. Γι’ αυτό το λόγο το κράτος θα πρέπει να μεριμνά για την επιστροφή των σορών στις οικογένειες τους ώστε να μπορέσουν να κηδευτούν όπως προστάζει η κάθε θρησκεία. Το δικαίωμα της κήδευσης δεν είναι απλά μια εναπόθεση ενός νεκρού αλλά ικανοποιεί μια εσωτερική ανάγκη να δοθεί ένα νόημα στον ανεξήγητο θάνατο και να τιμηθεί με αξιοπρέπεια ένας άνθρωπος που έχει χαθεί (Leimer, 1996).
Κριερής Δημήτριος
Αξιωματικός ΕΛ.ΑΣ.
Μaster Διαχείρισης Κρίσεων Μαζικών Καταστροφών και Επειγουσών Καταστάσεων
ΔΙΑΣΩΣΤΕΣ ΡΟΔΟΥ
